Reakcje organizmu dochodzą do skutku dzięki prawidłowo funkcjonującemu układowi i często mają charakter odruchów. Odruch jest odpowiedzią organizmu na bodźce, a między reakcją i bodźcem zachodzi związek przyczynowo-skutkowy.

Pojęcie odruchu było znane dość dawno. Wprowadził je Kartezjusz w 1662 r. jako podstawową jednostkę działania u zwierząt, ale występującą również u człowieka. Jednak dopiero Iwan Pa­włów, fizjolog rosyjski, rozszerzył pojęcie odruchu i wykorzy­stał go jako metodę do badania reakcji zwierzęcia. Udowodnił, że odruchy mogą się również tworzyć w ciągu życia jed­nostki i to, co się dzieje w niższych częściach układu nerwowe­go, jest pod kontrolą najwyższego ośrodka.

Odruchem nazwana została reakcja organizmu na bodziec zew­nętrzny lub wewnętrzny, zachodząca według ściśle określonych praw za pośrednictwem wyodrębnionego ośrodka układu nerwo­wego.

Niektóre odruchy mogą przebiegać w ośrodkach nerwowych rdzenia kręgowego (cofanie ręki przed niebezpieczeństwem, drgnięcie nogi po uderzeniu pod rzepkę kolanową itp.). Inne do­chodzą do skutku za pośrednictwem ośrodków nerwowych rdze­nia przedłużonego (wydzielanie śliny, kaszel, oddychanie, ssa­nie itp.). Bardziej skomplikowane odruchy powstają tylko z udzia­łem mózgu.

Receptory. Narządy zmysłów odbierające bodźce nazywa się receptorami. One, pod wpływem działania bodźców, wzbudza­ją impulsy nerwowe i reagują specyficznie na określony rodzaj energii. Dlatego receptory wzroku reagują na bodźce świetlne, ale nie reagują na bodźce akustyczne. Zasadniczą rolą receptora jest przetwarzanie energii bodźca w energię procesu nerwowe­go, zwaną impulsem.

Receptory można klasyfikować według różnych kryteriów.- Na­sza klasyfikacja opiera się na pełnionej przez receptor funkcji w organizmie:

1)    receptory informujące o zjawiskach wewnątrzustro­jowych: receptory trzewne, bólowe, wewnątrzmózgowe,

2)    receptory informujące o zjawiskach zewnętrznych: a) receptory postawy ciała (równowagi, kinestatyczne), b) kontak­towe (dotykowe, smakowe, temperatury), c) receptory zdalne (węchowe, wzrokowe, słuchowe).

Niektóre receptory odznaczają się skomplikowaną budową i są zaopatrzone w dodatkowe urządzenia. Do takich receptorów na­leżą, między innymi, receptory wzroku i słuchu, któ­re razem z dodatkowymi urządzeniami tworzą narząd wzroku i słuchu. W receptorach o złożonej strukturze wyróżnia się trzy zasadnicze elementy: pomocnicze, ułatwiające skierowanie informacji, w oku będą to: rogówka, mięsień rozszerzający i zwie­rający źrenicę, mięśnie poruszające gałkę oczną, odbierają­ce bodźce, należą do nich wypustki zakończeń nerwowych, nerwy dośrodkowe przekazujące impulsy do ośrodkowe­go układu nerwowego.

Efektory. Przez termin ?elektor” należy rozumieć narząd powodujący określoną reakcję. Jest to narząd wykonawczy, sta­nowiący jedną część łuku odruchowego. Efektorami są: mięś­nie, ścięgna, gruczoły, naczynia krwionośne i inne narządy. Wyróżniamy mięśnie poprzecznie prążkowane zwane szkieletowymi oraz gładkie i pośrednie, do których zali­cza się mięsień sercowy. Mięśnie szkieletowe związane są z kośćcem i podlegają naszej woli. Reagują skurczem w odpowiedzi na działanie bodźca. Skurcz mięśnia następuje pod wpływem ener­gii powstałej na skutek spalania węglowodanów znajdujących się w mięśniu lub transportowanych do mięśni przez układ krwionoś­ny. Krew dostarcza mięśniom również tlenu potrzebnego do spa­lania, a przy dłuższej pracy mięśniowej także węglowodanów, których zapasy zgromadzone w mięśniu szybko się wyczerpują. Mięśnie szkieletowe tworzą grupy wykonujące jednakowe czyn­ności. Grupy mięśni wykonujące czynności przeciwstawne nazy­wają się antagonistycznymi. Jedna grupa mięśni zgina nogę w kolanie, a druga ? antagonistyczna ? prostuje.

Zakończenia nerwów znajdują się również w gruczołach i po­drażnienie ich wywołuje reakcję wydzielania substancji z gru­czołu.