Metoda eksperymentalna jest szeroko stosowana we wszyst­kich naukach. Charakteryzuje się ona następującymi cechami:

Pierwszą cechą jest możliwość badania zamierzonego zjawiska, wywołanie go, a nie oczekiwanie aż wystąpi samo. Oczy­wiście nie wszystkie zjawiska można w psychologii wywołać, po­nieważ nie do wszystkich jest bezpośredni dostęp oraz nie na wszystkich można eksperymentować. Wiele jednak zjawisk jest dostępnych i można na nich eksperymentować oraz obserwować w eksperymencie ich przebieg. W psychologii powstała nawet cała gałąź wiedzy >zwana psychologią eksperymentalną, liczącą sobie przeszło sto lat.

Drugą cechą jest możliwość kontroli czynników, od których zależy dane zjawisko, i kontroli zmian wywoła­nych przez nie. Szczególnie jest to ważne, gdy ustala się zależnoś­ci między występującymi zmianami a wprowadzonymi czynnika­mi do eksperymentu. Ważną sprawą jest udowodnienie, że zaist­niałe zmiany zostały wywołane wprowadzonymi czynnikami, a nie czymś, co w eksperymencie nie było zamierzone. Dlatego w eks­perymencie dąży się do wyeliminowania wszystkich czynników, które mogłyby wpływać na przebieg reakcji, a rejestrowane zmiany zależałyby nie tylko od czynników zamierzonych.

Z powyższą cechą eksperymentu łączy się następna, którą jest obiektywne rejestrowanie zmian. W obserwacji moż­liwości obiektywnego rejestrowania reakcji były ograniczone ze względu na duże trudności wprowadzenia technik pomiarowych, zakłócających często prawidłowe reakcje jednostki obserwowa­nej. Jeżeli jednostka wie, że jest obserwowana, to jej zachowanie dostosowane jest do sytuacji w jakiej się znalazła i przestaje być naturalne. W eksperymencie jednostka jest świadoma tego, że pewne czynności powinna wykonać sprawnie, a wprowadzone techniki pomiarowe aktywizują ją do takiego działania, aby wy­paść jak najlepiej.

Czwartą cechą eksperymentu jest jego powtarzalność. Interesujące badacza zjawisko można wywołać wiele razy, spraw­dzając słuszność wysuniętych hipotez czy stałość reakcji. Ułatwia to sprawdzenie osiągniętych wyników przez inne osoby i poz­wala na udowodnienie ustalonych zależności. Tej cechy nie po­siada obserwacja, ponieważ nie można powtórzyć zaobserwowa­nych zjawisk.

Jedną z wad eksperymentu, szczególnie laboratoryjnego, przebiegającego w warunkach wyizolowanych, jest jego sztu­czność. W tego rodzaju eksperymencie dąży się do wyelimi­nowania wszystkich czynników, które mogłyby go zakłócać lub wpływać tendencyjnie na wyniki. Dlatego eksperyment labora­toryjny przeprowadza się w specjalnych pomieszczeniach, często dźwiękoszczelnych, do których nie docierają bodźce świata zew­nętrznego. Zarejestrowane reakcje osoby badanej w takich wa­runkach mogą zupełnie inaczej przebiegać, niż w sytuacjach na­turalnych, w których najczęściej jednostka przebywa.

Chcąc przybliżyć przebieg reakcji do warunków, w jakich naj­częściej zachodzi, organizuje się eksperymenty naturalne. Przebie­gają one w warunkach normalnych, a stosowanie czynników od­działywania może być nie zauważone przez osobę badaną. Dużą zaletą eksperymentu naturalnego jest to, że może przebiegać bez wiedzy osoby badanej. Eliminuje się w ten sposób jej nastawie­nia. Jednostka nie robi tego, co społecznie jest uznawane za po­żądane, lecz postępuje spontanicznie i nie przeżywa napięć emo­cjonalnych, które zawsze utrudniają jej działanie. Wadą nato­miast takiego eksperymentu, przy wieloczynnikowym działaniu, jest to, że nigdy nie ma pewności, który czynnik odegrał podsta­wową rolę lub dominuje w zachodzących reakcjach. W ekspery­mencie laboratoryjnym bierze się pod uwagę tylko niektóre czyn­niki, a inne zostają usunięte, natomiast w naturalnym nie można usunąć czynników zbędnych w badaniu.

Niezależnie od wad zarówno jeden rodzaj, jak i drugi daje pew­niejsze wyniki niż obserwacja. Przyczyną tego jest możliwość dokładniejszego przeprowadzenia pomiaru reakcji, celowy dobór środków działania i manipulowania nimi oraz możność powtórze­nia eksperymentu. Nie znaczy to wcale, że obserwacja nie mają­ca tych zalet jest złą metodą badań. Obserwacja w badaniach spełnia inną rolę, a eksperyment inną. W badaniach psychologicz­nych i pedagogicznych nie zawsze można przeprowadzić ekspery­ment i wtedy obserwacja jest jedyną metodą pozwalającą dotrzeć do funkcjonowania mechanizmów psychicznych interesujących ba­dacza.

Niezależnie od danych uzyskanych w eksperymencie, zareje­strowanych przez przyrządy pomiarowe, należy sporządzić pi­semny protokół z jego przebiegu. Protokół składa się naj­częściej z trzech części. Pierwsza część zawiera dane osobowe badanego (nazwisko, wiek, płeć, pochodzenie, wykształcenie i in­ne). W drugiej znajduje się instrukcja zawierająca podstawowe czynniki występujące w eksperymencie i polecenia, jakie otrzy­mała osoba badana, a w części trzeciej opis eksperymentu, z uwzględnieniem bodźców, reakcji, form zachowań, zeznań słow­nych, czasów między bodźcami a reakcją, lub innych ważnych spraw występujących podczas eksperymentu. Na końcu proto­kołu powinny znajdować się wnioski eksperymentatora i uwagi odnoszące się do samego przebiegu eksperymentu.

Na zakończenie opisu eksperymentu należy dodać informacje o roli hipotezy. Ponieważ w każdym eksperymencie czegoś ocze­kujemy, choć chcemy sprawdzić lub potwierdzić, dlatego formułuje­my słownie hipotezę jako przepuszczenie potwierdzenia naszych oczekiwań. Rola hipotezy w eksperymencie jest bardzo istotna, ponieważ ona ukierunkowuje wszystkie czynności eksperymen­tu (dobór czynników, organizację i przebieg eksperymentu itp.). Chcemy np. zbadać od czego zależy szybkość reakcji jednostki i stawiamy hipotezę, że od temperamentu. Dobieramy wobec tego badanych o różnych temperamentach i mierzymy szybkość ich reakcji na ten sam bodziec. Uzyskane wyniki potwierdzają naszą hipotezę lub ją obalą. Eksperymentu nie organizujemy licząc na to, że coś z niego wyniknie, ale sprawdzamy, czy to, co założy­liśmy, potwierdzi się lub nie. W badaniach nazywa się to we­ryfikacją hipotez.