Jednym z podstawowych zadań demokratycznego państwa jest zorganizowanie opieki zdrowotnej nad obywatelami. W Polsce zostało to zagwarantowane w podstawowym akcie prawnym, ja­kim jest konstytucja. Realizując jej założenia, rozbudowuje się u nas placówki profilaktyczne, lecznicze, opiekuńcze oraz miej­sca wypoczynku. Dzięki wprowadzeniu powszechnych ubezpie­czeń dla ludności miast i wsi została zniesiona bariera utrudnia­jąca dostęp wielu obywatelom do placówek służby zdrowia.

Zdrowie stanowi wielką wartość zarówno dla indywidualnego człowieka, jak i dla społeczeństwa. Ono warunkuje dobre wyko­nanie obowiązków, nastawia optymistycznie do życia, umożliwia odczuwanie radości, rodzi chęć do pokonywania trudności i do robienia planów na przyszłość. Z punktu widzenia społecznego zdrowy człowiek lepiej spełnia swoje obowiązki rodzinne, wy­chowawcze i obywatelskie, pracuje wydajniej i przynosi krajowi większe dochody.

Rozwijanie różnych form profilaktyki chroni przed zachorowa­niami oraz wzmacnia zdrowie poszczególnych osób. Wyrazem troski władz i instytucji o zdrowie pracowników jest organizowa­nie w zakładach pracy gimnastyki rekreacyjnej, wydzielanie miejsc na spożywanie posiłków, dostarczanie bezpłatnie mleka osobom zatrudnionym w niektórych szkodliwych działach pracy, instalowanie specjalnych osłon zabezpieczających przed wypad­kami, poprawianie warunków higieniczno-sanitarnych, tworzenie lecznictwa przyzakładowego itp. Pielęgniarki i lekarze przychod­ni przyzakładowych zobowiązani są do systematycznego kontro­lowania stanu zdrowia załogi, czuwania nad warunkami pracy i przestrzegania przepisów ochronnych, a w przypadku, gdy wa­runki są niezadowalające lub zagrażające zdrowiu ? do inter­wencji w dyrekcji.

Prócz lecznictwa przyzakładowego istnieje stosunkowo gęsta sieć przychodni rejonowych, ośrodków zdrowia i szpitali, których zadaniem jest roztaczanie opieki nad ludnością zamieszkującą teren objęty działalnością danej placówki. W nich również reali­zowana jest praca profilaktyczna, chroniąca ludność przed możli­wością zachorowań.

Kierowanie akcją zapobiegania jest możliwe, gdy istnieje do­kładne rozeznanie, co do natury czynników szkodliwie działają­cych na ludzi w danym terenie. Informacje te są również nieod­zowne do prowadzenia leczenia szczególnie tych schorzeń, któ­rych przyczyną są nieodpowiednie warunki życia. Na przykład reumatyzm atakuje szczególnie tych, którzy mieszkają w wilgot­nych, ciemnych, zimnych mieszkaniach. Do innych czynników powodujących choroby można zaliczyć: zły sposób odżywiania, niedostarczanie organizmowi wszystkich koniecznych składników lub dostarczanie ich w zbyt małych ilościach. Ważnym czynni­kiem są stany napięcia nerwowego, bez usunięcia których nie­możliwa jest poprawa zdrowia pacjenta.

Dane o sytuacji panującej w określonym środowisku groma­dzi się poprzez wywiady społeczne i opiekuńcze, rozmowy z pod­opiecznymi, obserwacje oraz prowadzenie dokumentacji i spra­wozdawczości. Zajmują się tym przeważnie pielęgniarki środo­wiskowe i poradniane, położne, opiekunowie społeczni, a okazjo­nalnie także i lekarze. Od poznania sytuacji domowej pacjenta nie są zwolnione szpitale. Wiadomo bowiem, że okres rekonwa­lescencji po chorobie, przypadający na pobyt w domu, może prze­biegać w warunkach sprzyjających, kiedy kontynuowane jest przepisane leczenie i zabiegi rehabilitacyjne, albo w niesprzyja­jących, kiedy pacjent zbyt szybko podejmuje obowiązki przekra­czające możliwości osłabionego chorobą organizmu, w wyniku czego uzyskana początkowo poprawa może ulec zaprzepaszcze­niu. Aby nie dopuścić do takich sytuacji, szpitale zatrudniają pielęgniarki przyszpitalne, których zadaniem jest poznawanie wa­runków życia pacjentów w domu oraz przygotowanie rodziny na przyjęcie rekonwalescenta.

W dalszych rozważaniach zajmiemy się zwróceniem uwagi na aspekty wychowawcze, opiekuńcze i kompensacyjne w pracy pielęgniarki środowiskowej.

Dawniej uważano, że rolę wychowawczą w stosunku do rodzin spełniają tylko nauczyciele. Dziś dostrzega się również udział innych osób, w tym pielęgniarek, położnych, lekarzy, kuratorów sądowych, milicji itp. (A. Kamiński, 1968). Typowe oddziaływania wychowawcze występują w pracy pielęgniarek zatrudnionych w zakładach wychowawczych, takich jak: domy małego dziecka, żłobki, przedszkola, szkoły, pogotowie opiekuńcze, gdzie zgru­powane są dzieci i młodzież. Dzieci jest łatwo wychowywać, nie­co trudniej młodzież, a najwięcej trudności sprawiają dorośli i z nimi praca jest najtrudniejsza.

Praca wychowawcza pielęgniarek środowiskowych i poradnianych koncentruje się na podnoszeniu świadomości ludzi w zakre­sie wiedzy o zdrowiu, higienie, racjonalnym wypoczynku. Poza tym należy zwracać uwagę na pełnienie przez rodziców należycie obowiązków macierzyńskich i ojcowskich, na układ stosunków między członkami danej rodziny.

Następnym aspektem w pracy pielęgniarki środowiskowej jest praca opiekuńcza. Rozumie się przez nią czynności świadczone ?w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dot­knięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją lub nie mają dość siły, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności”.

Działalność opiekuńczą roztacza się nad ludźmi chorymi, kalekimi, starszymi wiekiem, nieporadnymi, którzy na skutek ogra­niczenia sprawności fizycznej lub umysłowej nie są w stanie zor­ganizować sobie życia. Pomoc dla nich może iść w dwóch kierun­kach: zabezpieczenia materialnego i pielęgnacji. Starania o przy­znanie danej osobie zasiłku w naturze lub gotówce rozpoczyna pielęgniarka od porozumienia się z opiekunem społecznym, infor­muje go o danej sprawie, a on już dalej ją prowadzi. Gdy zaś nie ma takiego pracownika, musi ją załatwić sama.

Pielęgnacją obejmowane są osoby chore, stare, małe dzieci oraz rekonwalescenci. Podczas wykonywania zabiegów pielęgniarka rozmawia z podopiecznymi i tym sposobem zdobywa informacje o stanie ich samopoczucia, kłopotach i trudnościach. Danie cho­rym możliwości mówienia o swych strapieniach odgrywa ważną rolę terapeutyczną, gdyż prowadzi do pozbycia się napięć emo­cjonalnych i nerwowych, do zastanowienia się nad własnym sto­sunkiem do otoczenia. W czasie pracy przy chorym pielęgniarka uczy członków jego rodziny prawidłowego sposobu pielęgnowa­nia, aby sami mogli to robić.

Pielęgniarki przyszpitalne również docierają do środowiska do­mowego, aby przygotować je do przyjęcia chorego powracającego ze szpitala, zorganizować opiekę nad nim i kontrolować wyniki rehabilitacji. Gdy zachodzi konieczność, przychodzą także do środowiska pracy i pomagają w załatwieniu zasiłku chorobo­wego lub innych spraw związanych z osobą przebywającą na le­czeniu szpitalnym.