Zarówno choroba, jak i kalectwo powodują, że osoba dotknię­ta ich skutkami nie może samodzielnie funkcjonować w społe­czeństwie, w którym warunki egzystencji i normy życia są do­stosowane przede wszystkim do potrzeb ludzi pełnosprawnych. O tym, jak im pomagać, jakie organizować warunki, aby ułatwić przystosowanie się do istniejącej rzeczywistości i umożliwić ak­tywny udział w życiu społecznym i zawodowym uczy pedago­gika lecznicza, która jest jednym z działów pedagogiki specjalnej.

Przedmiotem pedagogiki leczniczej jest człowiek chory z zabu­rzeniami psychofizycznymi powstałymi w wyniku wad wrodzo­nych, chorób, wypadków lub jednostki, u których chorobę wyle­czono, ale jej skutki trwają nadal utrudniając życie zwłaszcza w zakresie nawiązywania kontaktów społecznych, pracy zawodowej i życia rodzinnego. Oczywiście, jeżeli ograniczenia ruchowe czy deformacje są niewielkie to w minimalnym stopniu będą za­kłócały normalne życie, natomiast przy poważnych uszkodze­niach organizmu dochodzi do głębszych zmian w osobowości i tu pomoc fachowych pracowników z różnych dziedzin (lekarza, fi­zjoterapeuty, pielęgniarki, pedagoga, pracownika socjalnego) jest niezbędna.

Chociaż pedagogika lecznicza w odróżnieniu od innych działów pedagogiki obejmuje cały okres życia ludzkiego od urodzenia do starości, to my w naszych rozważaniach zajmować się będziemy wąskim jej wycinkiem odnoszącym się przeważnie do dzieci i mło­dzieży, gdyż rola wychowawcza jaką spełnia pielęgniarka w sto­sunku do tej grupy osób jest szczególnie duża ze względu na czę­stotliwość kontaktów i czas ich trwania.

Każda jednostka ludzka jest zawsze osadzona w jakimś kon­kretnym środowisku przyrodniczym, społecznym i kulturowym. Bodźce dochodzące z nich mają wpływ na przebieg wszystkich procesów ustrojowych. Na przykład braki pewnych składników mineralnych w glebie i przyjmowanych pokarmach prowadzą do stanów niedoborowych różnych mikroelementów. Różne substan­cje chemiczne używane do niszczenia owadów, chwastów, pyły radioaktywne mogące osadzać się na składnikach pokarmowych wywołują zaburzenia względnego stanu równowagi w jakim znajduje się organizm zdrowego człowieka. Również i niedobory w strefie uczuciowej oraz kontaktów społecznych, monotonia ży­cia i brak informacji dochodzących z otoczenia mogą być także czynnikami zaburzającymi stan równowagi psychicznej i fizycz­nej.

Za harmonijną współpracę i koordynację czynności narządów i układów odpowiada w organizmie ludzkim układ nerwowy. Czynniki szkodliwe działające wewnątrz ustroju, jak i atakujące go z zewnątrz, jeśli są silne powodują zachwianie równowagi i to zjawisko określa się w języku medycznym jako chorobę.

Należy pamiętać, że każda choroba jest dodatkowym obciąże­niem układu nerwowego, bo właśnie on jest odpowiedzialny za mobilizowanie i uruchamianie odpowiednich do bodźców, mecha­nizmów obronnych i kierowanie ich działaniem. Reakcje obronne zachodzą we wszystkich procesach ustroju i zmierzają do uwol­nienia organizmu od czynników szkodliwych, a następnie do kom­pensowania szkód spowodowanych przebiegiem choroby. Proces leczenia wymaga niejednokrotnie zmiany trybu życia, poddania się różnym zabiegom leczniczym, a nawet zmiany środowiska do­mowego na szpitalne czy sanatoryjne cechujące się swoistą spe­cyfiką. W związku z tym, że nowe środowisko jest zazwyczaj nie­znane, budzi ono lęk lub niepewność. Trzeba o tym pamiętać przyjmując na oddział nowego pacjenta i ułatwić mu wejście do nieznanego środowiska dostarczając potrzebnych informacji, o organizacji dnia, porach obchodu, posiłków, zapoznając z in­nymi chorymi, z rozkładem pomieszczeń itd.

Podstawą pracy z dzieckiem chorym jest okazywanie mu życz­liwości, serdeczności, udzielanie pomocy, gdy nie może sobie samo poradzić, wykazywanie troski nie tylko o obecny jego stan, ale i o jego przyszłość, poczucie odpowiedzialności za jego dalsze losy, podejmowanie niezbędnych działań profilaktycznych i dobieranie sposobów i środków działania prowadzących do kom­pensowania braków i wyrównywania nieprawidłowości. Ze względu na to, że każda jednostka ludzka reaguje odmiennie na otaczające warunki, konieczne jest indywidualizowanie podejś­cia w zależności od przejawianych postaw, stanu zdrowia chore­go, stopnia upośledzenia i właściwości psychofizycznych. Umie­jętne oddziaływanie ma prowadzić do wzbudzenia motywacji i dziecka, aby samo zechciało podejmować wysiłki prowadzące do zwalczania choroby i jej skutków.

Przywracanie do zdrowia jest często nazywane rewalida­cją i wymaga ścisłej współpracy całego zespołu leczniczo-wy­chowawczego (lekarzy, pielęgniarek, nauczycieli, terapeutów) oraz rodziców. Do ułożenia dobrego planu działania dla poszcze­gólnych członków zespołu niezbędne jest posiadanie dokładnych informacji o zachowaniach dziecka, jego reakcjach na leczenie i pobyt w szpitalu. Z tych powodów pielęgniarki powinny opanować umiejętność prowadzenia wnikliwej obserwacji, znać dobrze przebieg prawidłowego rozwoju psychofizycznego dzieci i mło­dzieży by móc porównywać z nim zachowania i rozwój dzieci chorych i zyskać w ten sposób informacje o występujących bra­kach. Znajomość odchyleń od normy ukierunkowuje działania wyrównawcze, które podejmuje pielęgniarka sama (w odniesie­niu do niemowląt i małych dzieci) lub współdziała z innymi pra­cownikami.

Każdy, kto kiedyś chorował i przebywał w szpitalu lub sanato­rium mógł się przekonać, jak ten pobyt wpływa destrukcyjnie na samopoczucie psychiczne. Przede wszystkim ograniczeniu ulega -aktywność człowieka, możliwość poruszania się, utrzymywanie kontaktów z rodziną, znajomymi, pojawia się nuda i znużenie psychiczne. Dziecko, które z natury jest bardziej ruchliwe niż osoby dorosłe, odczuwa znacznie dotkliwiej ograniczenia ruchu.. Stany stresu jako wtórne następstwo choroby lub powikłań poura­zowych mogą wpływać ujemnie na stan fizyczny organizmu dając takie objawy, jak opóźnienie gojenia się ran i zmniejszenie od­porności.

Należy również zdawać sobie sprawę z faktu, iż odcięcie u ma­łego dziecka dopływu bodźców z otaczającego świata bądź znacz­ne ich ograniczenie, pociąga za sobą bardzo poważne następstwa w postaci opóźnień rozwojowych mogących dawać o sobie znać po wielu latach od wygaśnięcia czynnika stresującego.

Nie mniej ważnym następstwem dla dalszych losów dziecka jest pozbawienie go opieki macierzyńskiej. Niedobór tej opieki powoduje powstanie specyficznego zespołu objawów nazywane­go ?chorobą szpitalną” lub ?chorobą sierocą”.