Osobowość, poza funkcją integrującą działalność człowieka, spełnia również funkcję kontrolującą jego postępowa­nie. Zdolność do radzenia sobie z trudnościami wynika ze specjal­nej organizacji nastawień, którą można nazwać mechanizmem kontroli. W dawnej psychologii określało się ten rodzaj postępo­wania jako zachowanie kierowane wolą. Nie wszystkie zachowa­nia człowieka są kontrolowane, dlatego popada on w różnego ro­dzaju konflikty z otoczeniem. Człowiek w złości wypowiada zda­nia, których nie powiedziałby, gdyby kontrolował swoje wypo­wiedzi. Zdań tych często żałuje, gdy gniew minie, ale już obraził innych, do których te zdania wypowiedział. W normalnym po­stępowaniu człowieka rzadko się zdarzają takie sytuacje, gdyż na ogół zachowanie, a więc wypowiedzi, podlegają kontroli.

Zachowanie pozbawione kontroli występuje często pod wpły­wem zaburzeń wywołanych przez używanie narkotyków lub w upojeniu alkoholem. Wtedy pojawiają się czynności manualne i wypowiedzi niezgodne z interesami jednostki oraz jej wzorami moralnymi.

Wpływ osobowości nie polega tylko na hamowaniu postępo­wania niezgodnego z interesami jednostki, ale również na akty­wizowaniu działań. Nawet wykonanie czynności zawodowych zależy nie tylko od dobrze opanowanych umiejętności, ale i od całokształtu osobowości jednostki. Osoba agresywna w stosunku do otoczenia, o zmiennych nastrojach, niezadowolona ze stano­wiska pracy, pracuje gorzej niż osoba spokojna, o pozytywnych nastawieniach do otoczenia i pracy. Kontrola ^wykonywanych czynności musi być dokonywana przez daną osobę, a nie przez osoby trzecie, jest to więc samokontrola.

Samokontrola może być różna u różnych osób. O ludziach, któ­rzy wykazują zaburzenia w zachowaniu się w sytuacjach niezbyt trudnych, mówi się, że są słabi, a ich samokontrola jest niewielka. Innych, u których nawet w sytuacjach trudnych zachowanie nie ulega zaburzeniu określa się jako silnych, o wysokim poziomie samokontroli. Samokontrola powinna być adekwatna do sytua­cji, w jakiej znajduje się jednostka pozwalająca na osiągnięcie zamierzonego wyniku.

Efektywna samokontrola zależy przede wszystkim od dojrza­łości osobnika, wyrażającej się tym, że nie czuje się on bezradny i opuszczony, osiąga pewien poziom moralny, nastawiony jest społecznie. Zachowania infantylne charakteryzują się reakcjami wybuchowymi i gwałtownymi i nie są usprawiedliwione istnie­jącą sytuacją. Dojrzałość emocjonalna powoduje, że gniew, wzbu­rzenie, podlega opanowaniu, a siła reakcji uzależniona jest od warunków.

Zachowanie wynikające z niedojrzałości emocjonalnej można obserwować u dzieci i młodzieży przestępczej, u których siła agresji jest niewspółmierna do wywołujących ją bodźców.