Procesy poznawcze dostarczają jednostce wiadomości o otacza­jącym świecie, w którym żyje i działa. Dostarczają informacji o tym, co się dzieje wokół jednostki i w niej samej. Dzięki pro­cesom poznawczym świat istniejący odbija się (odzwierciedla) w naszym mózgu, w naszej świadomości.

Mechanizmami, dzięki którym dokonuje się odbicie (odzwier­ciedlenie) zjawisk otaczającego świata’, są receptory i analizatory. Odzwierciedlenie jest wynikiem przemiany energii bodźca w ener­gię impulsu nerwowego w korze mózgu. Bodziec jako akt fizycz­ny zostaje przetransportowany w akt świadomości jednostki.

Wrażenia

Wrażeniem nazywamy najprostszy psychiczny proces poznaw­czy, który powstaje w wyniku bezpośredniego oddziaływania na organizm przedmiotów obiektywnie istniejących i polega na od­zwierciedleniu poszczególnych cech tych przedmiotów.

Dzięki wrażeniom odzwierciedlamy takie cechy, jak: barwa, dźwięk, ciepło, zimno, nacisk, ukłucie i inne. Wrażenia powstają dzięki dobrze funkcjonującym analizatorom. W ogólnej klasyfi­kacji wyróżniamy następujące rodzaje wrażeń:

1. Wrażenia odzwierciedlające cechy przedmiotów znajdujących się poza nami.
2. Wrażenia odzwierciedlające ruchy poszczególnych częś­ci naszego ciała i stan naszych narządów wewnętrznych.

Do grupy pierwszej należą: wrażenia wzrokowe, słuchowe, wę­chowe, smakowe i skórne, a do drugiej wrażenia mięśniowo-ruchowe, równowagi i ustrojowe.

Wrażenia wzrokowe odzwierciedlają barwy-. Wszyst­ko, co nas otacza ma jakąś barwę. Niektórzy badacze dzielą bar­wy na trzy grupy: biało-czarną, zielono-czerwoną i żółto-niebieską, inni na dwie grupy: barwy achromatyczne? biała, czarna i odcienie pośrednie oraz chromatyczne ? wszyst­kie inne. Barwy nie należy utożsamić z farbą używaną do pokry­wania powierzchni. Barwę stanowi jakość i liczba fal świetlnych o danej długości odbijanych przez powierzchnię przedmiotu. Światło poprzez źrenicę oka pada na soczewkę, która skupia wiąz­kę promieni i rzuca je na tylną część oka ? siatkówkę ? wypo­sażoną w warstwę włókien nerwowych. W siatkówce znajduje się duża liczba komórek światłoczułych, które dzielą się na czopki i pręciki. Czopki, których jest bardzo dużo, skupiają się w centrum oka, zwanym żółtą plamką. Jest to miejsce najlepsze­go widzenia.

Czopki są aparatem dziennego widzenia i dzięki nim rozróż­niamy kolory oraz ich jasność. Pręciki natomiast spełniają podstawową rolę podczas widzenia nocnego i umożliwiają widze­nie barw czarnych, szarych i białych, bez możliwości widzenia ko­lorów. Pręciki są rozmieszczone na obwodzie siatkówki.

Nie wszyscy ludzie odbierają wrażenia barwy. Zdarza się na­wet, że człowiek widzi świat tylko w odcieniach biało-szaro-czarnych. Jest to tak zwana achromatopsja, której prawdo­podobną przyczyną jest brak czopków w siatkówce oka. Częściej spotykana jest częściowa ślepota na barwy. Występuje ona u daltonistów, to jest ludzi, którzy nie odbierają wrażeń barwy czerwonej i zielonej. Wadę tę wykrył u siebie i opisał w roku 1794 J. Dalton. Ludzie dotknięci nią rzadko o tym wiedzą. Dopiero przy zastosowaniu pewnych badań wykrywa się tę wadę. Takie osoby nie mogą wykonywać czynności sterowanych barwą czerwoną lub zieloną.

Wrażenia słuchowe odbierane są przez człowieka za pomocą analizatora słuchowego, reagującego na drgania o często­tliwości od 16 do 20 000 na sekundę. Nie wszystkie zatem drga­nia są słyszane przez człowieka, gdyż zbyt niskich ? poniżej 16/s i zbyt wysokich ? powyżej 20 000/s nie słyszy. Granice sły­szalnych częstotliwości drgań nie są stałe i zmieniają się z wie­kiem, szczególnie w zakresie dźwięków wysokich. Niektórzy po­dają, że w wieku 50 lat słyszalność dźwięków górnej granicy spa­da do 10 000 drgań na sekundę.

Siłę natężenia dźwięku mierzymy w decybelach, jednostkach umownych, odpowiadających fizycznemu ciśnieniu na błonę ucha. Siła dźwięku nie zakłócająca prawidłowego funkcjonowania czło­wieka nie przekracza 90 decybeli. Długotrwałe odbieranie głoś­nych dźwięków może spowodować uszkodzenie błony bębenko­wej lub ślimaka i może stać się powodem okresowej głuchoty, albo nawet trwałego osłabienia słuchu. Zdarza się również głu­chota histeryczna, występująca po silnym wstrząsie nerwowym.

Znaczenie słuchu w” poznawaniu otaczającego świata jest bar­dzo duże. Dzięki niemu odbieramy wszystkie dźwięki mowy ludz­kiej, otrzymujemy informacje bieżące od innych osób, dzielimy się naszymi przeżyciami. Możemy słuchać muzyki, śpiewu i prze­żywać emocje estetyczne. Możność odbierania w całej pełni wrażeń słuchowych i wzrokowych dostarcza dużo informacji o świe­cie, wzbogaca naszą wiedzę o nim i spełnia rolę w procesie poz­nania.

Wrażenia węchowe odbierane są za pomocą zakończeń nerwów węchowych znajdujących się w błonie śluzowej nosa. In­formują one o obecności ciał lotnych w powietrzu. Wrażenia wę­chowe wpływają na tworzenie się wrażeń smakowych. Zakończe­nia nerwów smakowych rozmieszczone są na powierzchni języ­ka, podniebienia i wewnętrznej powierzchni policzków. Wrażenia smakowe dzielimy na cztery grupy: wrażenia smaku słodkiego, kwaśnego, gorzkiego i słonego. Inne wrażenia smakowe powstają z połączenia tych czterech.

Wrażenia skórne. Zakończenia nerwowe rozmieszczone ma powierzchni skóry odbierają: wrażenia dotyku, bólu, zimna lub ciepła. Nie wszystkie okolice skóry są jednakowo wyposażone w zakończenia nerwowe. Najbardziej wrażliwe są wargi, opuszki palców i język.

Na zmiany temperatury wrażliwe są części skóry zakryte ubra­niem, a najbardziej plecy. Do odbierania wrażeń ciepła i zimna służą odrębne zakończenia nerwowe. Podrażnienie gorącym przedmiotem zakończenia nerwu zimna nie wywoła wrażenia cie­pła, lecz zimna. Zbyt wysokie temperatury są szkodliwe dla tka­nek organizmu.            >.

Wrażenia dotyku i nacisku są ze sobą ściśle po­wiązane. Nacisk odczuwa się jako silne dotknięcie. Często ktoś szuka wokół siebie okularów, które zsunął na czoło, ponieważ po pewnym czasie już nie odczuwa ich dotyku na czole. Jest to zjawisko adaptacji nacisku, którego po pewnym czasie już nie odczuwamy. To samo dzieje się z ubraniem, które po założeniu krępuje nam ruchy, ale po pewnym, nawet krótkim czasie, prze­stajemy je odczuwać.

Wrażenia bólu odbierane są wówczas, gdy działający bodziec ma dużą siłę i charakter niszczący. Ból jest ważnym czynnikiem w przystosowaniu biologicznym, jest mechanizmem obronnym. Sygnalizuje grożące niebezpieczeństwo oraz zmiany zachodzące w organizmie. Umiejscowienie bólu jest stosunkowo trudne ze względu na jego promieniowanie. Ból jest przejawem zarówno wrażliwości zmysłowej, jak i uczuciowej, ponieważ pod­czas bólu jednostka przeżywa stany przygnębienia, cierpienia, złego samopoczucia itp.

Do drugiej grupy należą wrażenia mięśniowo-ruchowe, równo­wagi i ustrojowe. Odzwierciedlają one stany organizmu.

Wrażenia mięśniowo-ruchowe sygnalizują o skur­czach mięśni i zmianach położenia naszych stawów. W poszcze­gólnych włóknach mięśniowych i ich zespołach, w stawach, znaj­dują się zakończenia nerwów czuciowych, informujących o po­łożeniu części naszego ciała i ruchach mięśni. Również o położe­niu części układu kostnego i ruchach stawów informują nas re­ceptory rozmieszczone w torebkach stawowych.

Wrażenia równowagi odbieramy dzięki zakończeniom nerwowym umieszczonym w uchu wewnętrznym. One informują nas o położeniu ciała i pozwalają na utrzymanie go w danym układzie. Osoby z zaburzeniami równowagi-nie odbierają właś­ciwie tych wrażeń i trudno im utrzymać równowagę w pozycji stojącej. Prawidłowy odbiór wrażeń równowagi ma ogromne zna­czenie dla ludzi pracujących na dużych wysokościach.

Wrażenia ustrojowe. Zakończenia nerwowe są rów­nież rozmieszczone w narządach wewnętrznych, takich jak: prze­łyk, żołądek, jelita, naczynia krwionośne itp. Wrażenia ustrojowe są przeważnie związane z powstawaniem i zaspokajaniem potrzeb biologicznych człowieka. Powstają również wówczas, gdy narzą­dy wewnętrzne nieprawidłowo pracują, są uszkodzone lub silnie uciskane. Do wrażeń tych należą: odczucie głodu, pragnienia, sy­tości, duszności, mdłości, bólu w narządach wewnętrznych. Przy prawidłowym funkcjonowaniu organizmu nie odczuwamy wra­żeń ustrojowych, pojawiają się one dopiero przy zaburzonej czyn­ności poszczególnych narządów.