W swojej działalności i w zdobywaniu orientacji w otaczającym nas świecie, zwracamy uwagę nie tylko na poszczególne cechy zjawisk i przedmiotów, ale również i może nawet częściej, obserwujemy całe przedmioty. Obserwując przedmiot, odbieramy wrażenia nie tylko jego barwy, dźwięku, nacisku, temperatury, ale widzimy cały przedmiot, jego kształt i wielkość, a to jest możliwe dopiero w procesie spostrzeżenia.
Spostrzeżeniem nazywamy proces psychiczny, w którym następuje odzwierciedlenie całych przedmiotów i zjawisk rzeczywistości działających w danej chwili na nasze receptory.
Spostrzeżenie jest złożonym procesem psychicznym, bierze w nim udział jednocześnie kilka receptorów, a poszczególne wrażenia łączą się w sensowną całość dzięki funkcji syntezy kory mózgu. W spostrzeżeniu łączą się nie tylko poszczególne wrażenia, ale również pewne zależności i stosunki zachodzące między częściami spostrzeganego przedmiotu.
Na dokładne spostrzeżenia duży wpływ ma uprzednie doświadczenie człowieka, jego wiedza, zainteresowanie i pamięć. Dokładniej spostrzega dane zjawisko człowiek zainteresowany nim niż ten, który je widzi po raz pierwszy. Doświadczenie uczy nas, że spostrzegane drzewo widoczne na horyzoncie jest wysoką brzozą, chociaż z daleka wydaje się małe.
Zależność spostrzegania od doświadczenia, wiedzy, zainteresowania, poglądów i przekonań nazywamy apercepcją. Dzięki niej organizacja spostrzegania u jednego człowieka jest zupełnie inna niż u drugiego, a nowe treści spostrzegane są w określonej strukturze. Polega ona na możliwości wyodrębniania tego, co istotne, na wykrywaniu związków w samym zjawisku, jak i w porównaniu z poprzednimi zjawiskami. W apercepcji biorą udział procesy myślowe: porównywanie, różnicowanie, analiza i inne. Spostrzeżenie nowego przyrządu przez niespecjalistę będzie powierzchowne, mało treściwe, w porównywaniu ze spostrzeżeniem tego samego przedmiotu przez specjalistę.
Spostrzeżeniami rządzi prawo stałości. Spostrzegamy przedmioty, które wyodrębniły się w polu spostrzeżeniowym w ich rzeczywistej wielkości. Prawo stałości występuje we wszystkich naszych spostrzeżeniach niezależnie od tego, czy przedmiot znajduje się daleko, czy blisko od nas. Kombajn zbożowy będzie,zawsze dużą maszyną, niezależnie od tego, czy znajduje się tuż obok, czy daleko w polu. Prawo stałości dotyczy również barw, niezależnie od oświetlenia ich spostrzegamy je zawsze takie same. ,
W spostrzeganiu ujmujemy przedmiot w całości, a nie sumę odrębnych elementów. Wyodrębnienie elementów jako części, powiązanych ze sobą, zależy od znajomości przedmiotu i umiejętności przeprowadzania analizy. To następuje po dłuższym treningu w spostrzeganiu i lepszym poznaniu przedmiotu.
Stosunek części do całości w spostrzeganiu jest różny. Jedne części decydują o kształcie całości, a inne odgrywają w tym małą rolę. Jeśli z całości przedmiotu wypadnie decydująca część, to spostrzegamy całość zmienioną, a jeśli wypadnie część nieważna, to spostrzegamy całość nie zmienioną. Niezręczne pociągnięcie pędzlem zmienia na portrecie podobieństwo, choć przyczynę trudno czasem wykryć, natomiast brak litery w wyrazie lub dodatkowa, która nie przeszkadza w odczytaniu poprawnym wyrazu, często pozostaje nie zauważona.
Przedmioty zawsze spostrzegamy na określonym tle, a spostrzegamy je dlatego, że zostają wyodrębnione z tła. Obrazy wieloznaczne są tak malowane, że pewne części na nich raz spostrzegamy jako figurę, a raz jako tło. Figura oddzielona konturami od tła, wydaje się bardziej wyraźna niż tło. Figura wysuwa się na pierwszy plan, tło natomiast pozostaje w tyle.
Nie zawsze wyodrębnienie przedmiotu z tła jest łatwe. Istnieją różne sposoby, których celem jest zamaskowanie figury w tle, aby nie została rozpoznana. Tego rodzaju ukrywanie obiektów w tle, na którym się znajdują, stosowane jest w wojsku. Obiekty wojskowe malowane są farbami zbliżonymi do tła w nieregularne kontury, w wyniku czego pewne fragmenty kształtu obiektu maskowanego zlewają się z tłem, zniekształcają go, utrudniają rozpoznanie, dlatego trudno go wyodrębnić z tła, szczególnie z daleka.
Spostrzeganie przestrzeni polega na lokalizowaniu przedmiotów w głębi, ustalaniu kierunków, wielkości, stosunków przestrzennych między przedmiotami. Przedmioty spostrzegamy jako trójwymiarowe rozmieszczone w jednym kierunku i głębi. W spostrzeganiu przedmiotów trójwymiarowych dużą rolę odgrywa widzenie dwuoczne oraz doświadczenie człowieka. Każde oko odbiera inny obraz przedmiotu. W korze mózgu, w ośrodku wzrokowym, obrazy nakładają się na siebie, dając jeden obraz trójwymiarowy.
Spostrzeżenie czasu jest procesem nieco bardziej złożonym, ponieważ czasu nie możemy spostrzegać bezpośrednio. Spostrzeżenie upływającego czasu wiąże się z obserwacją trwania ruchu i przemieszczenia zjawisk w przestrzeni oraz takich, które powstają i znikają. Spostrzeganie czasu przebiega różnie i zależy od sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka. Osoba zmęczona zapadająca w drzemkę, ocenia czas drzemki niedokładnie, raz za krótko, innym razem za długo. Czas płynie nam wolno, gdy na coś czekamy, natomiast szybko, gdy naszym przeżyciom towarzyszą przyjemne doznania.
Spostrzeżenie ruchu jest związane zarówno ze spostrzeganiem następstw przestrzennych, jak i czasowych. Dokonujące się ruchy przedmiotów trwają przez pewien czas, przemieszczają się w przestrzeni i dlatego spostrzegamy ruch, raz szybki, a raz jako wolny.