Psychologia jest nauką o człowieku-i jego czynnościach. Każ­dy organizm żyje w określonym środowisku biologicznym i tylko w nim może się rozwijać i rozmnażać. Musi więc przystosować się do środowiska, do jego wymagań i warunków. Organizm utrzyma się w środowisku wtedy, gdy będzie zachodziła równo­waga pomiędzy jego możliwościami a wymaganiami środowiska. Możliwości organizmu powinny znajdować się na tym samym po­ziomie co wymagania otaczającej go rzeczywistości. Trudności w przystosowaniu się organizmu prowadzą do zaburzeń w jego funkcjonowaniu, a często kończą się dla organizmu tragicznie. Psychologia współczesna oparta na założeniach filozofii marksi­stowskiej podkreśla aktywny stosunek człowieka do wymagań otoczenia, w którym żyje. Człowiek jako jednostka rozumna nie tylko przystosowuje się do wymagań środowiska, ale również oddziałuje na nie, zmienia je i przystosowuje do potrzeb ludzi. Na każdy organizm działają bodźce idące ze środowiska, a odpo­wiedzią na nie są reakcje organizmu. Odbiór bodźców przez czło­wieka i reakcje na nie dokonują się dzięki sprawnie funkcjonu­jącemu układowi nerwowemu.

Organizmy żywe powstały z materii nie ożywionej zgromadzo­nej w otaczającym świecie. W wyniku różnorodnych i wielo­krotnych przemian ilościowych, których tutaj nie będziemy oma­wiali, oraz działania takich pierwiastków, jak: węgiel, wodór, tlen, azot, fosfor, siarka, wreszcie zmian jakościowych, powstały w sprzyjających warunkach bryłki materii organicznej. (W. Szewczuk, 1966)*. W następnych jakościowo nowych procesach pow­stają coraz bardziej złożone cząsteczki materii ożywionej. Jej podstawową właściwością jest wchłanianie substancji z otocze­nia, pozwalającej na utrzymanie się przy życiu. Cząsteczki rosną do pewnej wielkości, rozwijają się, dzielą na części, z których każda zaczyna egzystować oddzielnie.

Każdy organizm żywy powstały w określonym środowisku bio­logicznym jest z nim ściśle związany. Materia organiczna zużywa się, trzeba ją odnawiać, pobierać na odbudowę i budowę nowych cząsteczek. Potrzebna jest również organizmowi na odnowę ener­gii zużywanej w czasie działania. Organizm potrzebuje do rege­neracji i rozwoju tych samych pierwiastków, z których powstał, o może je znaleźć tylko w swoim środowisku. Istnieje więc do­datkowy ścisły związek organizmu ze środowiskiem biologicz­nym, które warunkuje jego egzystencję. Stąd wynika podstawo­wa zasada jedności organizmu ze środowis­kiem. Zaburzenie równowagi między organizmem a środowis­kiem kończy się zazwyczaj niepomyślnie dla organizmu.

Środowisko, w którym żyje i rozwija się człowiek, nie jest sta­tyczne, lecz zmienia się, pojawiają się w nim nowe czynniki, pow­stają nowe warunki. Aby organizm poprawnie funkcjonował w zmieniającym się środowisku, musi stale regulować swój sto­sunek do niego. Uczony radziecki I. P. Pawłów tak pisał o wza­jemnym stosunku organizmu i środowiska. ?Każdy organizm jako cząstka przyrody stanowi złożony, ograniczony układ, w którym w każdej chwili jego istnienia, siły wewnętrzne równoważą się z siłami zewnętrznymi otaczającego środowiska”.

Zachowanie organizmu jest zawsze jakąś postacią regulacji jego stosunku do otoczenia, wyrażającą się w reagowaniu na bodźce. Zachowaniem nazywamy zespół czynności jednostki, które mogą być obserwowane przez inne osoby lub przyrządy. Procesy, dzię­ki którym ustala się stosunek człowieka do rzeczywistości na­zywamy czynnościami. Czynnością w psychologii nazywa się ukierunkowaną aktywność jednostki wobec otaczającego świata, skierowaną na osiągnięcie jakiegoś celu (T. Tomaszewski, 1964). Czynności są podstawowym pojęciem w psychologii i one stanowią główny cel psychologii. Można je klasyfikować i rejestrować zgodnie z ich występowaniem. Wyróżniamy więc czynności we­getatywne, ruchowe, werbalne i umysłowe (intelektualne) (M. Przetacznikowa, 1975).

Czynności wegetatywne zapewniają człowiekowi równowagę wewnątrzustrojową. Są to czynności automatyczne, związane z przemianą materii, zaopatrujące organizm w pożywie­nie, tlen, energię, powodujące krążenie krwi, wydalanie zużytych produktów itp.

Czynności ruchowe dzielimy na lokomocyjne (zmia­nę miejsca) i manipulacyjne pozwalające na poznanie przedmio­tu. Czynności lokomocyjne pozwalają na przenoszenie organizmu z miejsca na miejsce, w celu zbliżenia się do czegoś upragnionego, lub ucieczkę z miejsc zagrożonych, ucieczkę przed niebezpieczeń­stwem. Czynności te pozwalają dogonić zdobycz lub uciec przed drapieżnikiem. Czynności manipulacyjne pozwalają wykonać działanie na przedmiotach, przenosić je, przesuwać, brać do ręki. U człowieka czynności manipulacyjne są szczególnie zróżnicowa­ne i wyspecjalizowane. Dzięki rozwiniętej ręce, która stała się sprawnym narzędziem pracy, człowiek może na danym przed­miocie wykonywać różne operacje. Ten rodzaj czynności obser­wuje się u małych dzieci, gdy starają się poznać dany przedmiot i posługiwać się nim oraz u dzieci starszych ćwiczących spraw­ność działania na przedmiotach. Czynności manipulacyjne mają również zastosowanie w pracy zawodowej, produkcyjnej i w ca­łej działalności praktycznej.

Czynności werbalne mają doniosłe znaczenie dla człowieka, który w przeciwieństwie do zwierząt posługuje się mową artykułowaną–. Mowa pozwala mu na wzajemne porozu­miewanie się z innymi. Chociaż porozumienie może dokonywać się za pomocą gestów, mimiki, sygnałów świetlnych czy dźwię­kowych, to jednak mowa stwarza znacznie szersze możliwości. U człowieka rozwinął się tak zwany drugi układ sygnalizacyjny (mowa) oparty na umownych znakach, dzięki którym przedmioty i zjawiska mają swoje nazwy. Za pośrednictwem mowy w for­mie ustnej i pisemnej ludzie przekazują sobie wiedzę o świecie,

doświadczenia i istotne dla ich życia informacje, porozumiewają się ze sobą, wymieniają opinie itp.

Czynności intelektualne (umysłowe) pozwalają na przekształcenie docierających informacji na własne treści. Wia­domości docierające do człowieka zostają przeanalizowane, wy­selekcjonowane, uogólnione i włączone do określonych struktur umysłowych. Jest to możliwe dzięki sprawnie działającym czyn­nościom intelektualnym. Pozwalają one planować działanie, prze^ widywać skutki, rozumować i rozwiązywać problemy w ?umyśle”, a nie w konkretnym działaniu. Dzięki czynnościom intelek­tualnym człowiek zdobywa skuteczne sposoby działania w no­wych niespotykanych dotąd sytuacjach.

Efekty czynności. Jak podano wyżej, czynności jako procesy ukierunkowane i zorganizowane prowadzą do osiągnię­cia określonego celu, zamierzonego wyniku. Zdobycie wyniku powoduje również uboczne działanie czynności. Nauka jazdy na łyżwach pozwala na osiągnięcie tej umiejętności, ale również po­woduje zmęczenie, co nie było zamierzone. Zatem czynności pro­wadzą nie tylko do osiągnięcia zamierzonego celu, ale również do skutków, których nie przewidywano. Poza tym jedne czynności prowadzą do osiągnięcia wytworu, jak to ma miejsce w pracy rzemieślnika, malarza, pisarza i innych, a inne nie dają material­nego wytworu. Do takich czynności zalicza się pracę pedagogicz­ną, grę aktorów w teatrze, recytacje poezji, koncerty muzyczne itp. Jeszcze inne czynności zmierzają do osiągnięcia wyników (zmian) w samym podmiocie. Do nich należą czynności uczenia się, dzięki którym uczeń zdobywa umiejętności dla samego siebie, oraz czynności spostrzegania, poznawcze, myślenia i wiele in­nych, usprawniające sam podmiot uczący się.

Inną grupą będą czynności prowadzące do kształtowania sto­sunków między podmiotem (człowiekiem) a otoczeniem. Czło­wiek stara się postępować tak, aby mieć dobry układ stosunków w pracy, w domu, w grupie zawodowej itp. Jeśli nie są one za­dowalające to stara się je poprawić zmieniając własne zachowa­nie lub wpływając na zmianę zachowania innych.