Ogólna charakterystyka fizyczna noworodka jest następująca: proporcje ciała inne niż u dorosłego, głowa i mózg duże, twarz mała, kończyny krótkie, tułów długi (M. Żebrowska, 1966).

Układ kostny noworodka przypomina raczej chrząstkę. Najbardziej twarde są kości czaszki połączone na spojeniach chrząstką. Przy zetknięciu kości ciemieniowych i czołowych znaj­duje się ciemiączko przednie, a między kośćmi ciemieniowymi i kością potyliczną ciemiączko tylne.

Układ mięśniowy ukształtowany jest ogólnie i dopiero z czasem rozwinie się pod względem budowy i funkcjonowania. Daje się zauważyć wśród mięśni przewagę zginaczy.

Odruchy bezwarunkowe są u noworodka mechaniz­mem regulującym jego stosunek do świata otaczającego. Są to reakcje wrodzone na określone bodźce i dzięki nim noworodek może się dostosować do nowego środowiska pozamacicznego. U noworodka obserwuje się również reakcje ruchowe na cało­kształt bodźców. Nazywamy je ruchami błędnymi, są to ruchy całego ciała poruszającego się w sposób nie skoordy­nowany.          .

Odruchy bezwarunkowe noworodka dzielimy na trzy rodzaje:

a)    odruchy występujące tylko u noworodka,

b)    odruchy wspólne dla noworodka i dorosłego,

c)    odruchy prawidłowe u noworodka i niemowlęcia, a patolo­giczne u człowieka dorosłego (M. Żebrowska, 1966).

Przykładem odruchów pierwszej grupy jest odruch chwytny, występujący przy dotknięciu powierzchni dłoni noworodka jakimś przedmiotem. Palce i dłoń tak zaciskają się na przedmiocie, żę można dziecko unieść do góry. W tej grupie znajduje się wiele innych odruchów bezwarunkowych, których tutaj nie będziemy omawiali.

Druga grupa odruchów ma zasadnicze znaczenie dla życia i funkcjonowania niemowlęcia. Stanowi ono również bazę, na której formują się odruchy warunkowe. Do tej grupy odruchów należą przede wszystkim odruchy najbardziej niezbęd­ne do utrzymania noworodka przy życiu. Są to: odruch ssa­nia, oddychania, wydzielania śliny, wydala­nia moczu i kału. Do tej grupy należą również: od­ruch źrenicowy oraz mrugania.

Przykładem trzeciej grupy jest odruch Babińskiego, polegający na tym, że gdy drażnimy stopę niemowlęcia, duży palec podnosi się do góry. W 9 miesiącu życia odruch ten ustę­puje i obserwujemy odruch podeszwowy, polegający na tym, że w czasie drażnienia stopy duży palec razem z małymi odchyla się w dół, ku podeszwie. Występowanie odruchu Babiń­skiego u człowieka dorosłego jest objawem patologicznym i świadczy o zmianach w ośrodkowym układzie nerwowym.

W okresie noworodkowym związki korowe tworzą się powoli, kora szybko się męczy i noworodek potrzebuje dużo wypoczyn­ku. Dlatego śpi ⁴/j doby, a okresy czuwania są bardzo krótkie i łatwo przechodzą w drzemkę. Noworodek wykazuje dużą wraż­liwość na ułożenie ciała, uspokaja się w czasie kołysania, huś­tania, noszenia go na rękach. Na słabe i średnie bodźce dźwięko­we noworodek nie reaguje, a na silne odpowiada wstrząsem ciała. Wykazuje natomiast dużą wrażliwość na bodźce wzrokowe, ale tylko na duże, jaskrawe, świecące i poruszające się plamy.

Dziecko rodząc się waży prawidłowo 2800 ? 3500 g i chociaż przyrosty ciała nie są tak duże, jak w życiu płodowym, to jednak w ciągu roku jego masa zwiększa się 3?4-krotnie i przeciętnie jednoroczne dziecko waży 10,2 kg. Wzrostu nie przybywa tak dużo i jeśli długość ciała wynosiła po urodzeniu 50 ? 52 cm, to roczne dziecko przeciętnie ma 76 cm. Zmienia się również pro­porcja poszczególnych części ciała i ich masa (M. Żebrowska, 1966).

Odruchy warunkowe. Poza odruchami bezwarunko­wymi u niemowlęcia zaczynają się wytwarzać dosyć szybko od­ruchy warunkowe. Szybkość wytwarzania ich zależy od dojrza­łości mózgowej części analizatora. Początkowo odruchy warun­kowe nie są trwałe, stopniowo osiągają stadium trwałego związ­ku czasowego.

Najczęściej pojawiają się u niemowlęcia odruchy warunkowe jako reakcje negatywne, a niezależnie od nich również pozytyw­ne. Już u dwutygodniowych dzieci stwierdzono występowanie ruchów ssania przy ułożeniu do karmienia. Później warunkowy

odruch ssania pojawia się na bodźce spostrzegane z odległości, jak widok piersi matki lub butelki z pokarmem. Początkowe reak­cje warunkowe dziecka powstają na podłożu bezwarunkowych odruchów pokarmowych, następnie wytwarzają się na słowa do­rosłego.

Postawa ciała i lokomocja. Zmiany postawy ciała wywołuje nie tylko rozwój ruchów, ale i zachodzące zmiany w napięciu mięśniowym. Dziecko początkowo leży na plecach, a jego główka chwieje się przy każdej zmianie pozycji. Trzymie­sięczne dziecko już trzyma główkę sztywno, a położone na brzu­szku unosi główkę i może ją utrzymać przez krótki czas. Nie może jeszcze unosić swego tułowia, dopiero dziecko sześciomiesięczne może siedzieć i poruszać tułowiem. Z pozycji siedzącej stara się przenieść do stojącej, ale dopiero dziecko 9?10-miesięczne unosi swoje ciało do pozycji pionowej.

Okres chodzenia poprzedza raczkowanie, to jest przesuwanie . się ciała opartego na rączkach i nóżkach przy poziomym ułożeniu tułowia. Raczkowanie jest spowodowane słabszym rozwojem koń­czyn dolnych, które nie są w stanie utrzymać ciała w pozycji stojącej. Rozwój lokomocji i postawy ciała zależy w dużej mierze od cech indywidualnych dziecka. Mimo dużych wahań indywi­dualnych przyjmuje się następujące normy, a odchylenia od nich uważa się za objaw patologiczny. Dziecko 10-miesięczne po­winno samodzielnie siedzieć, 18?28-miesięczne samodzielnie chodzić.

Ruchy manipulacyjne. U małego dziecka najpierw rozwijają się ruchy głowy, a potem ruchy rąk, pozwalające na chwytanie przedmiotów i manipulowanie nimi. W dalszej kolej­ności kształtują się ruchy pozwalające na utrzymanie ciała w po­zycji pionowej. Najbardziej wyraźnie występuje u niemowlęcia chwytanie, najpierw obydwiema rączkami, a potem każdą od­dzielnie. W wieku 5?7 miesięcy, a więc pod koniec II i na począt­ku III kwartału, dziecko chwyta przedmioty całą dłonią nie prze­ciwstawiając dużego palca czterem pozostałym. W III kwartale’ dziecko zaczyna przeciwstawiać kciuk pozostałym palcom a szcze­gólnie wskazującemu. W tym czasie chwyty się doskonalą i są coraz dokładniejsze. Dziecko zaczyna manipulować pochwycony­mi przedmiotami, obracać je w rączkach, wkładać przedmioty

mniejsze do większych, rzucać nimi. W czwartym kwartale nie­mowlę zaczyna posługiwać się przedmiotami w sposób specyficz­nie ludzki (M. Żebrowska, 1966).

‚ Zabawy manipulacyjne są charakterystyczne dla te­go wieku. Polegają one na stukaniu przedmiotem o jakąś pod­stawę, uderzaniu jednym przedmiotem w drugi, naciskaniu piszczących laleczek i zwierzątek, wsłuchiwaniu się w powstałe dźwięki, obmacywaniu przedmiotów.

Naśladując dorosłych dziecko robi rączką ,,pa”, klaszcze w rączki i robi ,,kosi-kosi łapki”, bawi się przy tym dobrze, wybu­cha śmiechem, a zadowolenie wyraża reakcjami mimicznymi. Z zabaw manipulacyjnych rozwijają się późniejsze rodzaje zabaw przypadające na okres poniemowlęcy.

Rozwój spostrzeżeń i wrażeń, jest bardzo inten­sywny w okresie niemowlęcym. Rozwój spostrzeżeń wzrokowych obserwuje się u dziecka na podstawie reakcji na twarz ludzką. Dziecko 3-miesięczne odróżnia twarz matki w masce i bez maski, a czteromiesięczne twarze osób bliskich od obcych, 7-miesięczne odróżnia wyraz mimiczny gniewu od przyjaźni u tej samej osoby. Wiadomo również, że pod koniec pierwszego roku dzieci potrafią rozróżnić wzrokowo przedmioty, z którymi się stykały. W IV kwartale zaczynają szukać oczami przedmiotów nazywanych przez dorosłego.

Rozwój mowy niemowlęcia przechodzi przez kolejne etapy i jest wstępnym przygotowaniem do rozwoju mowy artykułowa­nej. W 2, 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać dźwięki artykułowane o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym. Okres ten nazywa się okresem gruchania, które spełnia wiele funkcji, między innymi, ćwiczy aparat artykulacyjny. Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna wymawiać sylaby. Do najczęściej wyma­wianych sylab należą: ma, la, ta, pa, potem łączy je i tworzy całe łańcuchy, nie nadając im żadnego znaczenia. Pod koniec pierw­szego roku życia z wymawianych w gaworzeniu sylab wyłaniają się pierwsze słowa, mające znaczenie i odpowiadające przedmio­tom łub osobom. Najczęściej są to słowa składające się z dwóch takich samych sylab jak: ma-ma, ta-ta, la-la, oznaczające nazwy osób z otoczenia. Roczne dziecko używa sensownie około 3?5 stów.

Myślenie niemowlęcia’ znajduje się w stadium inte­ligencji umysłowo-ruchowej. Dziecko uczy się słyszeć i widzieć to, co je otacza. Poznaje zmysłami przedmioty wkładając je do ust, liżąc, wąchając. Na podstawie zdobytych doświad­czeń niemowlę uogólnia; roczne dziecko potrafi przyciągnąć za­bawkę za pomocą sznura, wkładać i wyjmować jeden przedmiot z drugiego. Myślenie jego nie stanowi jednak wyodrębnionego procesu, lecz jest włączone w działalność spostrzeżeniowo-ruchową.

Rozwój kontaktów społecznych. Pierwsze kon­takty społeczne dziecka związane są z zaspokajaniem jego potrzeb fizycznych. W drugim miesiącu życia pojawia się reakcja rados­nego ożywienia na widok osoby dorosłej; dziecko odpowiada uśmiechem na uśmiech. W I kwartale reaguje na dźwięk ludzkie­go głosu i pieszczotliwy ton. Te reakcje są ogromnie ważne dla dalszego rozwoju kontaktów społecznych.

Dziecko 7?8-miesięczne osiąga dużą sprawność rąk, potrafi wziąć przedmiot, podnieść, rzucić. Ten ‚sposób posługiwania się przedmiotami sprawia, że za pomocą dostępnych mu przedmiotów zaczyna współdziałać ze starszymi. Starsi podsuwają mu przed­miot, a ono bierze go, rzuca, starsi podnoszą, podają, a ono znów rzuca. Zabawa może trwać długo, a między dzieckiem i starszymi nawiązuje się kontakt zwany obcowaniem przedmiot o w y m. Przedmioty stają się ogniwem łączącym dziecko z do­rosłymi. Obserwując ruchy osób dorosłych dziecko zaczyna je naśladować i to nie tylko zewnętrzną formę ruchów, ale również ich treść podmiotową. Pod koniec tego okresu dziecko zdolne jest do posługiwania się niektórymi przedmiotami w sposób typowy dla ludzi.

Opieka nad niemowlęciem. Właściwa organizacja opieki nad niemowlęciem ma duże znaczenie dla jego rozwoju. W tym okresie należy dziecku zapewnić odpowiednią liczbę go­dzin snu i zorganizować czas czuwania. Od 2?3 miesiąca życia dziecko powinno spać 16 godzin, a czuwać 8 godzin na dobę. W miarę rozwoju i wzrostu niemowlęcia okres snu zmniejsza się, a czuwania zwiększa i pod koniec okresu niemowlęcego powinno ono spać 13?14 godzin, a czuwać 10?11 godzin. Czuwanie należy rozdzielić na cztery okresy. W czasie czuwania nie może na dziec­ko działać zbyt dużo ani zbyt mało bodźców z otoczenia. Zbyt dużo bodźców męczy dziecko, a zbyt mało wpływa hamująco na jego rozwój. Dziecko powinno mieć zawieszone nad łóżeczkiem kolorowe, błyszczące zabawki, widoczne dla niego. Należy pod­chodzić do dziecka, uśmiechać się, przemawiać przyjemnym, ła­godnym głosem. W II i III kwartale zabawki powinny być w za­sięgu ręki dziecka, aby mogło nimi manipulować. W IV kwartale należy mówić do dziecka, dając mu polecenia: pokaż, daj, zrób ?pa”, podawać przedmioty, poruszać nimi itp. (M. Żebrowska, 1966).

Nie bez znaczenia dla rozwoju dziecka jest utrzymanie go w czystości, przestrzeganie godzin karmienia, właściwy dobór pokarmów i utrzymanie higieny zarówno dziecka, jak i pomiesz­czenia, w którym przebywa. Pobyt na świeżym powietrzu z nie­mowlęciem, wietrzenie pomieszczeń, dostosowanie ubioru do temperatury otoczenia, to wszystko wpływa na jego rozwój.