Spostrzeżenia. Jest to proces, który w nauce szkolnej, w tym wieku, odgrywa istotną rolę. Dziecko spotyka w nauce szkolnej wiele przedmiotów nauczania, które musi opanować. Spo­strzeżenia dziecka powinny być zatem dokładne, aby rzetelnie poznawało spotykane zjawiska. Dziecko jest zdolne zarówno do takich spostrzeżeń, jak i do wyodrębniania ze spostrzeganych zjawisk i przedmiotów istotnych cech i charakterystycznych szczegółów. Spostrzeżenia na początku nauki szkolnej nie są jesz­cze bardzo dokładne, ale ukierunkowane przez nauczyciela okre­ślonym zadaniem takimi się stają. Są coraz bardziej celowe i po­zwalają uczniowi na coraz lepsze i dokładniejsze poznawanie ota­czającej go rzeczywistości.

Na rozwój spostrzeżeń duży wpływ ma organizacja pracy dziec­ka w szkole. Jeśli jest stosowana poglądowość i pomoce audio­wizualne, to wtedy poznawanie jest bardziej przystępne, gdyż udział w nim biorą zmysły, a więc dziecko może uchwycić więcej istotnych elementów przedmiotu czy zjawiska. Spostrzeganie jest bardziej dokładne i szczegółowe, gdy jest realizowane według ustalonego planu, na który mogą się składać pytania lub polece­nia. Przy demonstrowaniu przedmiotu, czy występującego zjawis­ka, dzieci nie zawsze spostrzegają to, co istotne, dlatego trzeba kierować ich spostrzeżeniami i zwracać uwagę na te szczegóły, które powinny spostrzec. W dokładniejszym spostrzeganiu od­grywa rolę nie tylko przedmiot, w chwili obserwacji, ale i zdo­byta poprzednio wiedza o nim. Uczniowie rozpoczynający naukę jeszcze takiej wiedzy nie mają, dopiero ją zdobywają, dlatego konieczne jest ukierunkowanie ich spostrzeżeń. Dobrze jest przed demonstracją przedmiotu powiedzieć, co mają zaobserwować, aby przygotować dzieci do celowego spostrzegania.

W powyższym tekście kilkakrotnie użyto słowa obserwacja” w znaczeniu procesu towarzyszącego spostrzeżeniom. Obserwacja jest planowym, skierowanym na określony cel, spostrzeżeniem. W obserwacji spostrzegane elementy grupowane są w całość, łączą się w niej logicznie, nie występują oddzielnie. Dziecko w czasie nauki obserwuje nie tylko przedmioty, ale również ruchy, czynności, działanie części maszyn czy pracę całej maszyny. Dzięki prowadzonym obserwacjom uczniowie zdobywają wiedzę, gromadzą doświadczenia, poznają nowe zjawiska. Obserwacja ma szerokie zastosowanie w przedmiotach przyrodniczych ? w fi­zyce i chemii, gdzie jest stosowana systematycznie. Zestawienie zaobserwowanych faktów prowadzi do analizowania zjawisk i for­mułowania odpowiednich wniosków.

Pamięć w okresie szkolnym jest podstawowym procesem w uczeniu się. Dzięki pamięci uczeń zdolny jest do zapamiętywa­nia coraz to nowych wiadomości, gromadzenia ich i wykorzysty­wania w różnych sytuacjach. W początkach nauki szkolnej jesz­cze dominuje pamięć mechaniczna, w której podstawą jest pow­tarzanie. Z biegiem rozwoju obok pamięci mechanicznej zaczyna działać pamięć logiczna oparta na zrozumieniu. Początkowo ucząc się zadanego tekstu dziecko powtarza go aż do zupełnego opa­nowania, nie zawsze rozumiejąc jego treść. Zna definicje, repro­dukuje poprawnie urywki tekstu, ale nie umie wyjaśnić, co ozna­czają poszczególne sformułowania. Jest to zapamiętywanie me­chaniczne. Równolegle z nim rozwija się pamięć oparta na usta­laniu sensownych związków między elementami przyswajanych treści. Uczeń stara się zrozumieć sens tego, czego się uczy, usta­lić powiązania pomiędzy poszczególnymi fragmentami i nie zapa­miętać dosłownie, ale uchwycić główną myśl przerabianego tekstu i zapamiętać ją.

Rodzaj stosowanej pamięci w dużej mierze zależy od materiału, który uczeń ma opanować. Daty historyczne, wzory matema­tyczne, tabliczkę mnożenia lepiej jest zapamiętać mechanicznie, ale teksty, w których zawarte są związki logiczne i których sens jest jasny, bardziej nadają się do pamiętania logicznego.

W związku z rozwojem ucznia zwiększa się jego zakres pamię­ci. Na początku nauki dziecko zapamiętuje krótkie teksty. Przyby­wa jednak nowych przedmiotów nauczania, trzeba coraz więcej zapamiętać, więc i zakres pamięci się zwiększa. Zakres pamięci jest cechą indywidualną, więc jedni mogą bez trudu zapamiętać duże ilości materiału, a inni muszą w to wkładać dużo wysiłku i poświęcać więcej czasu. Poza sensem przyswajanych treści waż­ne jest, czy przerabiany materiał interesuje ucznia oraz czy za­spokaja jakąś jego potrzebę poznawczą. Na zapamiętanie mate­riału ma również wpływ zdobyta przez ucznia wiedza z danego przedmiotu nauczania. Nie bez znaczenia jest również pozytywny stosunek ucznia do przerabianego materiału i nastawienie na wyuczenie się go.

Wyobraźnia dziecka szkolnego odznacza się dużą ży­wością. Przeważa jeszcze wyobraźnia odtwórcza, ale coraz inten­sywniej rozwija się wyobraźnia twórcza. Pomaga ona w rozumie­niu takich zjawisk, które nie są dane w bezpośrednim poznaniu. Ucząc się geografii czy historii, oglądając obrazy ilustrujące po­szczególne kraje, uczeń wyobraża sobie, jak dany rejon wyglą­da, jak jest ukształtowany teren i jak na nim żyją ludzie. Wy­obrażenia ucznia nie mogą być oderwane od poznawanych wer­balnie faktów, gdyż z nich tworzy się obraz całościowy. Wy­obraźnia przestaje być bezkrytyczna, jak w okresie przedszkol­nym, ale staje się coraz bardziej krytyczna, operująca realnymi faktami.

Wyobraźnię ucznia rozwijają i kształcą zajęcia artystyczne. Lekcje rysunku, poezja, opisy przyrody, opisy podróży ? to wszystko wpływa korzystnie na rozwój wyobraźni. Warunkiem wzbogacenia wyobraźni jest dostarczanie dziecku interesujących materiałów, z których będzie czerpać tworzywo do konstruowa­nia własnych obrazów.

Wyobraźnia pomaga również przy rozumieniu pewnych form geometrycznych. Uczeń musi sobie wyobrazić prostą, niczym nie ograniczoną, punkt, który nie ma żadnych wymiarów, chociaż widać jego ślad na kartce papieru i wiele innych tworów geome­trycznych.

Uczucia i zainteresowania. Życie uczuciowe dzie­ci szkolnych jest bardzo bogate, a uczucia stają się coraz głębsze i trwalsze. Dziecko przeżywa radość z osiągnięć i powodzeń, wstyd przy niepowodzeniach, strach w sytuacjach zagrożenia, mi­łość, przyjaźń itp. W klasie szkolnej tworzą się więzi emocjonal­ne pomiędzy poszczególnymi uczniami, nawiązują się przyjaźnie, tworzą się grupki przyjaciół. Życie grupowe w klasie szkolnej zależy bd tego, czy klasa jest zintegrowana, czy nie. Dziecko chce należeć do określonej grupy, w której z innymi przeżywa radoś­ci, bawi się, ma oddanych kolegów.

W okresie szkolnym zaczynają się rozwijać uczucia es­tetyczne, moralne, patriotyczne. Uczucia estety­czne rozwijają się w związku z przeżyciami powstającymi przy słuchaniu poezji, muzyki, oglądaniu przedstawień teatralnych, na lekcjach zajęć artystycznych. Pewne rodzaje poezji podobają się dziecku, inne nie, ocenia je i wyraża swój sąd, uzasadnia, dlacze­go czegoś nie lubi, a coś innego lubi.

Rozwój uczuć moralnych polega .zarówno na sto­sowaniu bardziej dokładnych ocen postępowania, wyraźnym roz­graniczeniu dobra i zła, jak i na uznawaniu norm moralnych, organizacyjnych, społecznych. Normy i zasady obowiązujące V organizacji, w rodzinie, w szkole nie są czymś obcym dla ucz­nia, ale stają się właściwym regulatorem jego życia. W tym okre­sie dziecko zaczyna, ustalać własny system wartości, który w następnym okresie rozwojowym będzie przechodził róż­nego rodzaju burze zanim się ustabilizuje. Dziecko później będzie się zastanawiało, co jest wartością stałą, a teraz uznaje wartości związane z przyjaźnią, koleżeństwem, rodziną, przywiązuje dużą wagę do sprawiedliwości, uczciwości, jest ufne, wierzy rodzicom i dalszym członkom rodziny, nauczycielom, wychowawcom (M. Żebrowska, 1966).

Zainteresowania w młodszym wieku szkolnym nie są jeszcze ustabilizowane, gdyż ciągle pojawiają się nowe. Dzieci zaczyna­ją się interesować przyrodą, przyrządami, mechanizmami, chcą je poznać i zrozumieć ich działanie. Wszystko je interesuje, co jest nowe, nie znane, co można zbadać. Interesują je samochody, motory, znają każdą markę samochodu i jej charakterystykę. Zbie­rają i gromadzą najróżniejsze przedmioty, co często może prowa­dzić do czynów przestępczych, gdy np. odrywają z cudzych samo­chodów plakietki i napisy metalowe. Zajmują się kolekcjoner­stwem, gromadzą duże zbiory znaczków pocztowych, różnych ety­kietek, pudełek od zapałek, barwnych pocztówek, obrazków róż­nych marek samochodowych itp. Interesują się zwierzętami, za­kładają hodowle rybek w akwarium, białych myszek, morskich świnek, królików. Hodują jeże, żółwie, wymieniają uwagi na te­mat hodowli, obserwują zwierzęta i poznają ich zwyczaje, wyda­wane głosy w różnych sytuacjach.

Zainteresowania ich nie są trwałe, bardzo szybko zaczynają się czymś zajmować, aby po krótkim czasie porzucić to i zająć się czymś innym. Z tych szerokich, ale jeszcze nie ustabilizowa­nych zainteresowań, wyłonią się potem bardziej trwałe, poważ­niejsze, powiązane z nauką, prowokujące do szczegółowego po­znania przedmiotu zainteresowań.

Wola dziecka rozwija się i kształtuje w związku z roz­wojem wszystkich procesów psychicznych. W okresie szkolnym jest charakterystyczne dla procesu woli, że dziecko coraz do­kładniej kontroluje swoje postępowanie. Do tego jest po­trzebny zarówno rozwój umysłowy, jak i akceptowanie zasad społecznego współżycia. W okresie szkolnym wyrabiają się takie cechy woli, jak: umiejętność opanowywania własnych reakcji, konsekwentne dążenie do zakończenia rozpoczętego zadania, pod­porządkowanie swoich działań określonemu celowi, poczucie odpowiedzialności. W tym okresie rozpoczyna się już walka motywów w sytuacjach konfliktowych, ale nie urasta jeszcze do wielkich działań, jak w następnym okresie rozwojowym. Walka motywów daje znać o sobie, gdyż dziecko porównuje ar­gumenty, decyduje i wybiera to, co jego zdaniem ma większą wartość. Wola przejawia się w organizowaniu środków do osiąg­nięcia celu i pokonywaniu nasuwających się trudności.

Myślenie w okresie szkolnym to jeden z procesów, który przechodzi wyraźne zmiany jakościowe. Równolegle z myśleniem konkretno-obrazowym zaczyna występować myślenie abstrak­cyjne. Jest to również okres gromadzenia największej liczby po­jęć, będących podstawą myślenia abstrakcyjnego. Dziecko w cza­sie nauki szkolnej zdobywa pojęcia z biologii, geografii, historii, języka, matematyki i innych przedmiotów nauczania. Wprowa­dzając różnicowanie treści pojęć bliskoznacznych dokładnie po­znaje się ich znaczenie. Zdobywa wiedzę o różnicy pomiędzy treścią takich pojęć z historii, jak: rewolucja, powstanie, rewolta, zamach stanu, odróżnia w chemii związki o nazwach bliskoznacz­nych. Poznaje wiele pojęć nie mających desygnatów konkretnych, jak: sprawiedliwość, odwaga, patriotyzm, miłość, prawda, fałsz itp. Przy takim nawale pojęć koniecznych do opanowania, zawar­tych w materiale nauki, nie zawsze rozumie się ich znaczenie. Przy najlepszym sposobie przekazywania wiadomości dziecko często w swoisty sposób rozumie dane pojęcie. Stąd wynikają postulaty dla dydaktyki, zapobieganie temu, aby dziecko nie wy­chodziło ze szkoły z błędnymi pojęciami.

Poza pojęciami dziecko zaczyna formułować sądy o obserwowanych zjawiskach, dobierania słów, argumentów, aby uzasadnić swoje ujęcia, postawę czy przekonanie. Sądy ? po­czątkowo wynikające z danych empirycznych, oparte na do­świadczeniu, obserwacji i indukcji ? z biegiem postępów w nau­ce stają się coraz bardziej logicznie uzasadnione. Pod koniec nauki w szkole podstawowej sądy formułowane są już na podstawie ro­zumowania dedukcyjnego.

Rozwój myślenia dziecka w ujęciu teorii Piageta prze­chodzi w okresie szkolnym w nową jakość; pojawia się myślenie innego rodzaju, w okresie przedszkolnym myślenie dziecka znaj­dowało się na poziomie przedoperacyjnym, teraz wcho­dzi w stadium operacji. Dziecko w swoim wnioskowa­niu już nie bierze pod uwagę tylko sytuacji aktualnej, ale powra­ca do sytuacji przeszłych i uwzględnia je, jeśli są istotną prze­słanką w rozumowaniu. Jest to charakterystyczna cecha operacji zwana odwracalnością. Myślenie operacyjne koncentruje się w początkach nauki wokół operacji konkretnych, to jest takich, w których przesłankami są konkretne przedstawienia, konkretne czynności i konkretne przedmioty. Najważniejsze są tu czynności na konkretnych przedmiotach. W początkach nauki dziecko nie jest zdolne do wyprowadzenia wniosków na podsta­wie przesłanek słownych bez konkretnej ilustracji przedmioto­wej lub czynnościowej.

Dopiero pod koniec nauki kształtuje się rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne, a używane operacje są już formalne, to jest takie, w których dziecko zdolne jest formułować logiczne wnioski używając tylko przesłanek słownych. Zanim do tego doj­dzie, zdobywa umiejętności wnioskowania, dowodzenia i uzasad­niania za pomocą czynności na przedmiotach lub na symbolach przedmiotów. Pod wpływem rozwoju i nauki szkolnej czynności na przedmiotach dziecko zaczyna przeprowadzać w myśli. Nastę­puje proces uwewnętrznienia (interioryzacji) czynności, której już nie trzeba wykonywać na konkretnych przedmiotach. Moment, kiedy dziecko w pewnych treściach przestało posługi­wać się czynnością fizyczną, a stosuje czynność umysłową jest przejściem od operacji konkretnych do formalnych. Rozpoczyna się to około 12 roku życia, a stosowane jest w pełni w 15 roku. Operacje formalne w myśleniu charakteryzują się wieloma ce­chami, najważniejsze to: stosowane w szerokim zakresie przesłan­ki słowne w formie zdań i sądów, rozumienie złożonych zależnoś­ci i związków, formowanie praw i zasad ogólnych, stawianie hi­potez i sprawdzanie ich przez rozumowanie dedukcyjne.

Ujmując myślenie w innej teorii można je określić jako prze­chodzenie od myślenia konkretno-wyobrażeniowego lub konkretno-obrazowego do pojęciowego, abstrak­cyjnego. W myśleniu konkretno-wyobrażeniowym podsta­wową rolę odgrywa bezpośredni kontakt z realnymi przedmiota­mi i z działaniem na tych przedmiotach, a w abstrakcyjnym taką rolę odgrywają: pojęcia, związki, zależności, stosunki. Na podsta­wie uwzględniania związków i stosunków zachodzących między zjawiskami stosowane jest myślenie funkcjonalne na takich lekcjach, jak: matematyka, geometria, fizyka, a więc nauki ścisłe. Na podstawie zależności między przyczynami i skut­kami coraz szerzej działa myślenie przyczynowo- skutkowe, które rozwija się na lekcjach historii, biologii, geografii i innych. Dziecko przewiduje pewien skutek, poszukuje go, a potem ustala dla niego właściwą przyczynę i uzasadnia jej jednoznaczność. W procesie zdobywania nowych wiadomości w szkole i poza szkołą, myślenie, obok pamięci, staje się podsta­wowym procesem. Te dwa procesy uzupełniają się i w głównej mierze przyczyniają do rozwoju umysłowego dziecka.

Mowa dziecka rozwija się i wzbogaca nie tylko ilościo­wo poprzez wzrost słownictwa, ale również jakościowo. Dziecko coraz lepiej rozumie znaczenie poszczególnych słów, zdobywa umiejętności operowania słowem przy wyrażaniu własnych myśli i używania złożonych form gramatycznych. Dziecko zdobywa sze­rokie umiejętności odczytywania cudzych myśli oraz relacjono­wania własnych na piśmie i w mowie. Jest to działalność świado­ma, a nie mechaniczna.

Rozwój mowy dziecka szkolnego wiąże się ze zdolnością obser­wacji zjawisk życia codziennego, możliwością przewidywania, umiejętnością zestawiania faktów i wysnuwania z nich wniosków. Pisząc wypracowanie dziecko musi umieć przedstawić swoje od­czucia lub zdać relację z opanowanego materiału w sposób bez­pośredni, jasny, komunikatywny. Musi starać się rozszerzać swo­je słownictwo, dobierać słowa najlepiej oddające treść przeżyć czy zachowań. To nie może być sucha, poprawna relacja faktów, zdarzeń czy sytuacji, ale również informacja o refleksjach i od­czuciach autora.

Duży wpływ na rozwój mowy ma otoczenie dziecka. Ten tylko może nauczyć dzieci pięknie mówić, kto sam używa mowy pięk­nej, ten tylko rozwinie zdolności pisania, kto dopuszcza popraw­ne i ładne formy wyrażania się i nie zamyka w schemacie myśli dziecka. Rozwój mowy przejawia się w zdobywaniu umiejętności operowania poprawną składnią, rozwijaniu w opowiadaniu ust­nym lub pisemnym, operowaniu zdaniami o jasnej treści. Nie należy tolerować ?pustosłowia”, w którym jest dużo słów, a mało treści. Ludzie lubią operować ogólnikami, sloganami, słowami bez znaczenia, a dzieci to przyjmują, naśladując ich. Nauczyciel ma­jący trudności w wyrażaniu swoich myśli, źle opowiadający, nie umiejący jasno skonstruować opowiadania, nie rozwija mowy ucznia. Mowa dziecka w okresie szkolnym rozwija się również w związku z poznawaniem nowych treści, które trzeba zapamię­tać, a potem w sposób jasny reprodukować.