Do uzasadnienia przebiegu rozwoju psychicznego człowieka szukano argumentów wyjaśniających, od czego rozwój zależy i na czym polega. Powstały więc określone teorie rozwoju psy­chicznego i każda z nich uzasadniała słuszność swoich założeń w inny sposób. Do najbardziej znanych należą: teoria biologicz­na, socjologiczna, dwóch czynników i współczesna teoria roz­woju.

Teoria biologiczna zakładała, że w rozwoju jednost­ki główną rolę odgrywa dziedziczność. W genach zawarte są wszystkie cechy przyszłego organizmu. Od nich zależy nie tylko rodzaj cech, ale cały przebieg rozwoju, jego tempo, rytm i kolej­ność pojawiania się poszczególnych cech.

Prawa dziedziczenia cech psychicznych przyjęto z genetyki for­malnej, która za podstawę swoich założeń brała cechy fizyczne organizmu, a nie psychiczne. Ustalone przez genetykę formalną prawa dziedziczenia cech fizycznych przeniesiono na dziedzicze­nie cech psychicznych. Na potwierdzenie słuszności założeń teorii dziedziczności prowadzono badania poziomu umysłowego dzieci z różnych środowisk społecznych. Badania prowadzone za pomocą testów wykazały, że dzieci z rodzin robotniczych miały niższy poziom limy słowy niż dzieci z rodzin inteligenckich. Błąd tkwił w założeniu, że uzyskane wyniki można porównywać nie biorąc pod uwagę doświadczeń jednostki żyjącej w danym środowisku. Inne doświadczenia miały dzieci robotników, a inne inteligencji, testy natomiast nie uwzględniały tego. Nie brano również pod uwagę, że nie można mechanicznie przenosić praw dziedziczenia cech fizycznych na dziedziczenie cech psychicznych, ponieważ są to jakościowo inne cechy.

Teoria socjologiczna zupełnie odmiennie wyjaśniała rozwój jednostki. Zwolennicy jej zakładali, że o tym, czy dziecko dziedziczy cechy psychiczne, czy nie, nie można nic pewnego powiedzieć. Nie mając dowodu na to, że noworodek przychodzi na świat z odziedziczonymi cechami przyjmowano, że jego umysł jest jak gdyby ,,czystą tablicą” (tabula rasa). Dopiero życie i do­świadczenie indywidualne oraz wpływy środowiska wypełniają treścią tę ?tablicę”.

Konsekwencją założeń teorii socjologicznej było przypisywa­nie środowisku głównej roli w rozwoju dziecka. Środowisko wywierało wpływ na rozwój dziecka i jemu przypisywano wszyst­kie inspiracje rozwojowe. Niższość umysłową czy rozwojową dzieci robotników wyjaśniano tym, że były one w środowisku zacofanym, z którego niewiele mogły skorzystać. Dzieci z rodzin inteligenckich miały wyższy rozwój, ponieważ żyły i rozwijały się w środowisku kulturalnym.

Jednym z argumentów jak gdyby potwierdzającym założenia tej teorii były przykłady dzieci wychowywanych w środowisku zwierzęcym (tzw. dzieci wilcze), a potem odnalezionych przez ludzi. Dzieci te zatracały cechy ludzkie, a nabywały cech zwierzęcych. Odebrane ze środowiska zwierzęcego nie zawsze mogły nabyć ludzkich form zachowania, mimo, że należały do gatunku ludzkiego. Argumenty socjologów były dość sugestyw­ne i trudno było im się oprzeć. Nie brano jednak pod uwagę tego, że we wczesnym rozwoju dziecka zahamowanie rozwoju cech psychicznych, ‚po oderwaniu od gatunku ludzkiego, staje się tak silne, że żadne zmiany później nie są możliwe. Ale to udowod­niono znacznie później.

Teoria dwóch czynników była połączeniem poglądu biologicznego i socjologicznego. Przedstawicielem tej teorii był psycholog William Stern, który głosił, że oddzielnie nie mają racji ani biologiści, ani socjologowie. Dopiero gdy ich poglądy zostaną połączone razem, wtedy będzie można wyjaśnić przebieg rozwoju psychicznego dziecka.

Rozwój psychiczny jednostki ludzkiej zależy zarówno od czyn­ników odziedziczonych po przodkach przekazywanych w danym gatunku z pokolenia na pokolenie, jak i od czynników środowis­ka, w którym jednostka żyje. Żeby jednostka mogła się rozwijać, musi mieć pewne zadatki dziedziczne. Ale rozwój jest zależny od rodzaju środowiska, w którym jednostka żyje. Środowisko uła­twia, przyspiesza lub hamuje rozwój. Dzieci przychodzą na świat z pewnymi dyspozycjami psychicznymi, które w zależności od rodzaju środowiska mogą się rozwinąć w różnym stopniu. Dzieci ,,wilcze” trafiły na takie środowisko, które nie pozwoliło na roz­winięcie cech ludzkich. Dziedziczność i środowisko to dwa czynniki warunkujące rozwój jednostki.

Współczesna teoria rozwoju psychicznego dzie­ci zakłada jedność funkcji i struktury organizmu. Pomiędzy struk­turą psychofizyczną a funkcją poszczególnych organów, w szcze­gólności ośrodkowego układu nerwowego, istnieje ścisła zależ­ność. Ze wzrostem i rozwojem dziecka struktura psychofizyczna staje się doskonalsza, a funkcja rozwijających się układów spraw­niejsza. Pod wpływem działających funkcji struktura poszczegól­nych narządów doskonali się. Funkcja poszczególnych narządów wpływa na doskonalenie się ich struktury, a rozwój struktury na lepszą sprawność samej funkcji (M. Żebrowska, 1966).

Współczesna teoria zakłada wpływ czterech czynników na roz­wój jednostki. Należą do nich: