Wśród pracowników służby zdrowia zasadnicze miejsce zaj­muje lekarz. Zawód ten charakteryzuje daleko posunięta spe­cjalizacja. Tendencja ta jest odbiciem podobnych zjawisk i w in­nych zawodach. Obserwujemy również szczególny wzrost licz­by kobiet w tym zawodzie, czyli tzw. feminizację zawodu. Stale wzrasta obciążenie lekarzy pracą wobec rozszerzenia się zakresu ubezpieczenia ludności. Jaki jest prestiż zawodu lekarza? Ocena prestiżu zawodu może być dokonywana za pomocą różnych kry­teriów. Jednym z nich jest kryterium poważania. Z uwagi na to kryterium zawód lekarza znalazł się na drugim miejscu, wśród 29 zawodów, po profesorze uniwersytetu. Przy drugim kryterium prestiżu zawodu, a mianowicie z uwagi na pewność uzyskania pracy, lekarz zajmuje pierwsze miejsce. Natomiast z uwagi na kryterium korzyści materialnych zawód ten plasuje się na pią­tym miejscu (W. Wesołowski, A. Sarapata, 1961). Również rodzi­ce zapytani, jaki zawód wybraliby dla swoich dzieci, wskazują zawód lekarza zarówno dla syna, jak i córki na pierwszym miej­scu.

Jak w rzeczywistości wygląda spełnianie roli lekarza ogólne­go? Jest on przede wszystkim ?filtrem”, ?przekaźnikiem” pacjen­tów do poszczególnych specjalistów, zajmujących się określony­mi chorobami. Dotyczy to większości pacjentów, bo tylko nie­którzy trafiają do szpitala. Kontakt w otwartej opiece zdrowot­nej między lekarzem i pacjentem wyznaczony jest przez tego ostatniego, Czego tymczasem oczekują pacjenci od lekarza, szcze­gólnie w opiece otwartej? Wielu pacjentów, 30?50%, zgłasza się do lekarza z zaburzeniami, w których trudno stwierdzić wy­raźne tło organiczne. W Anglii stwierdzono, że około 30% pacjen­tów przychodzi do lekarza, aby uzyskać jakąś poradę w zakre­sie spraw małżeńskich, rodzinnych, mieszkaniowych, wycho­wawczych. Tę sytuację potwierdziły badania i w innych kra­jach.

W odniesieniu do sytuacji w medycynie w USA J. Tatoń stwierdza: ?Pacjenci chcą nowoczesnej medycyny, bo ta ratuje im życie w sytuacjach, w których dawna medycyna była bez­radna, chcą jednak dawnego pocieszenia, przyjaźni, kontaktu osobistego z lekarzem i poczucia, że lekarz się nie spieszy. Cho­rzy współobywatele stawiają przed lekarzem nowoczesnym trud­ny dylemat. Chcą, aby był on zarówno sprawnym naukowcem, jak i nie liczącym swego czasu przyjacielem”. Zapotrzebowanie na różne cechy lekarza bywa różne, w za­leżności od sytuacji chorobowej pacjenta. W przypadku nagłej, gwałtownej choroby oczekuje się od niego fachowości. W sy­tuacjach długotrwałej choroby poszukiwany jest lekarz życzliwy mający czas na kontakt z pacjentem.

Jaki więc model lekarza postulują pacjenci w przychodni? Na plan pierwszy wysuwa się fachowość, wysokie kwalifikacje, do­świadczenie i wiedza. Na drugim miejscu znajduje się właściwy stosunek do pacjentów ? uprzejmość, życzliwość, troskliwość, a na trzecim miejscu plasuje się sumienność zawodowa, staranne badania, rzetelne leczenie. Wymieniona kolejność oczekiwań wo­bec lekarza zmienia się, jeżeli odpowiadający pacjent został źle

potraktowany przez lekarza. W tym przypadku na plan pierwszy wysuwa się oczekiwanie na właściwy stosunek do pacjenta.

Większość pacjentów woli się leczyć u lekarza starszego. Za­potrzebowanie na lekarza starszego rośnie wraz z wiekiem pa­cjenta. Na uzasadnienie bardziej pozytywnego stosunku do le­karza starszego przytaczane są następujące argumenty: ?starsi lekarze mają większe doświadczenie zawodowe, lepiej odnoszą się do pacjentów, są bardziej sumienni, wnikliwiej badają, sku­teczniej leczą, mają większą wiedzę zawodową”. Ci zaś, którzy wolą lekarza młodego, twierdzą, że posiada on większą i bardziej nowoczesną wiedzę, jest bardziej sumienny, ma lepszy stosunek do pacjentów. Pacjenci wolą le­karza internistę mężczyznę niż kobietę.

Przedstawione problemy zawodu oraz pracy lekarza odnoszą się głównie do lekarza ogólnego. Nie należy więc zapominać, że każda specjalność ma swoje specyficzne problemy.

Przykładem może być tutaj stosunek pacjent ? lekarz w szpi­talu. Wymienia się możliwość wystąpienia trzech rodzajów tego stosunku. Jeden z nich polega na aktywnym stosunku lekarza do pacjenta, przy biernej postawie tego ostatniego. W tej relacji pacjent podporządkowuje się bez dyskusji zaleceniom lekarza. Stosunek ten występuje w różnych sytuacjach, kiedy pacjent nie potrafi podjąć współdziałania z racji wieku, poziomu umysłowego lub stanu zdrowia. Szczególnie często ten rodzaj stosunku ? obserwujemy w przypadku ciężkiego stanu chorego. Drugi mo­del relacji lekarz-pacjent jest to poradnictwo, współpraca lub współdziałanie kierowane. Ma to zastosowanie w Warunkach, gdy chory jest świadomy swej sytuacji i potrafi włączyć się do współdziałania kierowanego przez lekarza. Trzeci model stosun­ku lekarz-pacjent występuje najczęściej w przypadku chorób przewlekłych. Według tego modelu lekarz pomaga choremu, by ten mógł pomóc sobie sam. Każdy z wymienionych modeli jest stosowany w odpowiedniej sytuacji.

M. N. Hollender w książce ?Psychologia w praktyce lekarskiej” podaje następujący przykład, w którym kolejno zostały zasto­sowane trzy wymienione modele stosunku lekarz-pacjent. ?Kie­dy chory na cukrzycę zostanie przyjęty do szpitala w stanie śpiączki, jego stosunki z lekarzem muszą się opierać na modelu

aktywności-bierności. Lekarz musi zrobić coś dla pacjenta, który jest całkowicie bezradny (nieprzytomny). Później trzeba chorego prowadzić (kierować jego działaniem) i w tej fazie wymagana jest współpraca. Na koniec przy pomyślnym przebiegu pacjent trak­towany jest jak dojrzały partner w utrzymywaniu jego własne­go zdrowia”.

Czego oczekuje pacjent od lekarza w szpitalu? Przeprowadzo­ne na ten temat badania przez socjologa J. Israela w Szwecji wskazują, że pacjenci przede wszystkim oczekują od lekarza spełnienia ich potrzeb emocjonalnych. Na drugim miejscu zostały postawione wymagania dotyczące sposobu informowania cho­rych, czyli komunikatywności, a dopiero na trzecim miejscu wy­mieniona była sprawność instrumentalna lekarza.