Najbardziej racjonalne w wychowaniu i nauczaniu politechnicz­nym wydaje się połączenie pierwszej i drugiej koncepcji mogą­cej dać zarówno przygotowanie techniczne, jak i poznanie pro­cesów i organizacji produkcji. Nie wiadomo tylko, czy tak sze­roki zakres byłby możliwy do realizacji w programie szkoły śred­niej i czy nie należałoby tego rodzaju wychowania przenieść na zajęcia pozalekcyjne, realizowane w zespołach uczniow­skich.

Wychowanie fizyczne ma za zadanie utrzymanie w normie rozwoju fizycznego, likwidowanie deficytów rozwojo­wych, korektę niewłaściwych postaw fizycznych spowodowanych siedzeniem w ławce nie zawsze dostosowanej wielkością do wie­ku ucznia i jego wzrostu lub spowodowanych chorobą. Nauka szkolna przypada na okres wzmożonego rozwoju fizycznego, ale siedzenie nieruchomo przez kilka godzin może hamować ten roz­wój lub spowodować powstanie różnego rodzaju wad, jak np. skrzywienie kręgosłupa, powstanie garbatych pleców, wysuniętej łopatki, pochylania się czy przechylania głowy na jedną stronę. Wychowanie fizyczne ma przeciwdziałać powstającym nieprawi­dłowościom, a realizowane jest na lekcjach gimnastyki lub w czasie przerw śródlekcyjnych.

Poza ćwiczeniami gimnastycznymi dzieciom i młodzieży po­trzebny jest ruch, marsze, wycieczki, turystyka. Jest to korzystne nie tylko dla płuc, serca, układu trawiennego, ale wzmaga odpor­ność na zachorowania, przynosi odprężenie i wzmacnia układ nerwowy. Poza tym kształtuje zamiłowanie do wycieczek poza miasto i rozbudza zainteresowanie turystyką. To już nie jest prze­noszenie się z miejsca na miejsce, ale celowe poznawanie okre­ślonego regionu. Stosowanie gimnastyki na przemian z pracą umysłową zwiększa wydajność pracy umysłowej, ponieważ krew krąży sprawniej i mózg jest dobrze odżywiany i dotleniany. Ćwi­czenia fizyczne poprawiają koordynację ruchów, które stają się bardziej harmonijne. Osoby uprawiające turystykę i spacery bar­dziej są wytrzymałe na trudy, lepiej zdyscyplinowane, bardziej odpowiedzialne za podjęte zadania i szanują obowiązujące re­guły gry. Turystyka daje możność przeżywania zjawisk przyro­dy, uczy odczuwania jej piękna, przynosi wiele wzruszeń natury estetycznej, zapoznaje ze zjawiskami, których nie spotyka się siedząc na miejscu. Wzbogaca więc wiedzę i doświadczenia tu­rysty, uczy współdziałania z innymi i niesienia sobie pomocy w potrzebie. Wychowanie fizyczne kształtuje postawy ludzi i ich charakter, rozbudza zainteresowania poznawanym rejonem.

Z wychowaniem fizycznym łączy się uprawianie sportu, co do którego należy podchodzić ostrożnie i nie rozpoczynać uprawia­nia wybranej dyscypliny bez poradzenia się lekarza. Po badaniach lekarskich może się okazać, że dana dyscyplina nie powinna być jeszcze uprawiana, bo przyniesie więcej szkody niż pożytku. Tyl­ko lekarz może ocenić właściwie, co organizmowi w danym wie­ku i w danych warunkach jest potrzebne, a co szkodliwe. Upra­wianie sportu bez porady lekarskiej to lekceważenie własnego zdrowia.

Wychowanie moralno-społeczne polega na wy­rabianiu u młodzieży poprawnego stosunku do otoczenia i całego świata. Społeczeństwo, aby móc istnieć, musi przestrzegać pew­nych norm i zasad, dzięki którym możliwe jest harmonijne współ­życie z innymi. Normy moralne uzależnione są od warunków w ja­kich społeczeństwo się znajduje, a oceny moralności mają różne punkty odniesienia. Trudno jest odróżnić, co jest moralne, a co nie, jeśli nie zna się warunków, w jakich ukształtowały się pojęcia moralne. Dla Kalego z ,,W pustyni i w puszczy” H. Sienkiewicza, żyjącego w innych warunkach niż człowiek europejski moralne, a więc dobre, będzie zabranie komuś krowy, a niemoralne, czyli złe, zabranie krowy jemu. W normalnych warunkach ludzi cywi­lizowanych niemoralne jest nastawanie na życie drugiego czło­wieka lub zabicie go, ale w czasie wojny zabijanie nieprzyjaciela jest uzasadnione i żołnierz, który odmawia tej czynności jest przez przełożonych srogo karany. Również poważne kary stosuje się tym, którzy opuszczają szeregi wojskowe lub nie stawiają się w nich zgodnie z ustalonym terminem. Zabijanie ludzi na wojnie jest patriotyzmem, a zabijanie indywidualne ? nie w czasie woj­ny ? morderstwem. Jeśli nie zabijesz wroga na froncie będziesz karany, a jeśli zabijesz poza frontem też będziesz srogo ukarany.

Moralność jest sprawą względną, a jej normy też ulegają zmia­nom. W społeczeństwie opierającym się na etyce socjalistycznej ?naczelnym kryterium oceny moralności człowieka i jego czynów jest stopień uwzględnienia w postępowaniu dobra innych ludzi i ogólnego pożytku”. W tym określe­niu akcent położony został na takie postępowanie jednostki, które przyniesie dobro innym ludziom. Działalność człowieka powin­na być nastawiona na pożytek ogólny, a nie indywidualny. Czło­wiek moralny nie może mieć na uwadze tylko własnego interesu, ale również, a często przede wszystkim, interes ogółu, nawet gdy­by było to sprzeczne z jego indywidualnymi dążeniami.

Wpajanie dzieciom i młodzieży zasad postępowania moralnego, to również wpajanie określonego systemu wartości, który stanie się potem wytyczną w ich postępowaniu. Normy moralne regulują postępowanie ludzi i obowiązują wszystkich. Normy moralne kształtuje wiele instytucji: najpierw rodzina, potem szkoła i wresz­cie grupy zawodowe. W nich też jednostka spotyka pisane i zwy­czajowe normy czy zasady postępowania, których musi przestrze­gać. Należą do nich, między innymi, solidarność, uczciwość wo­bec grupy, obrona wspólnych interesów i inne. Normy zwyczajo­we, wytworzone w grupie zawodowej, wymagają podporządkowa­nia się im. Kto ich nie przestrzega naraża się na różne nieprzyjem­ności i przykrości, a czasem na dokuczliwość i bojkot towarzyski. Człowiek nie przestrzegający praw naraża się na negatywną opi­nię społeczeństwa. Łatwiej jest funkcjonować w środowisku, którego opinia o jednostce jest pozytywna, łatwiej jest poro­zumieć się i dojść do wspólnych uzgodnień. Gorzej jest, jeśli jednostce nie odpowiadają obowiązujące w grupie normy i za­sady.

U ludzi uznających autorytet kościoła normami wyznaczającymi sposób ich postępowania jest dekalog, w którym zostały zawarte podstawowe zasady współżycia ludzi. Należą do nich, między in­nymi, takie polecenia, jak: ?nie kradnij”, ,,nie zabijaj”, ?nie czyń drugiemu co tobie niemiłe” itp. Jeśli ktoś nie uznaje tego autory­tetu, to wcale nie znaczy, że mu wszystko wolno. Etyka świecka nakłada na każdego obowiązek przestrzegania zasad społecznego współżycia i dbania o interes społeczny, który jest interesem wspólnym, o dobro wszystkich, a nie tylko własne. Wszelkie nor­my moralne mają wówczas znaczenie, gdy obowiązują wszystkich obywateli, a nie tylko niektórych.

Wychowanie estetyczne polega na wzbudzeniu u dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych wrażliwości na przeja­wy różnego rodzaju piękna w otaczającym świecie. Należy do nich zarówno piękno przyrody, jak i piękno utworów literackich, malarskich, muzycznych itp. Wychowanie estetyczne powinno do­prowadzić do tego, aby wychowanek rozróżniał to, co naprawdę jest piękne od tego, co może się podobać, ale piękna w tym nie ma. Makatki z ?jeleniem na rykowisku” mogą się podobać i dla­tego producenci takich makatek zawsze będą znajdowali nabyw­ców, ale to wcale nie znaczy, że one są piękne. Malarstwo czy rzeźba prymitywna mogą być piękne, a mogą być również kiczem. Wychowanie estetyczne powinno ukształtować u ucznia poczu­cie piękna i umiejętność odróżniania go od kiczu. Tego rodzaju odczucia może u młodzieży ukształtować tylko osoba kompeten­tna, wrażliwa na piękno i znająca się na sztuce. Umiejętności ta­kie mógł u młodzieży zaszczepić, np. Kenar, w szkole rzemiosła artystycznego w Zakopanem, ponieważ sam był artystą znającym się na sztuce i jej przejawach: Kiedy zabrakło Kenara szkoła na­dal realizowała swoje zadania, ale to już nie było to samo.

Wychowanie estetyczne dotyczy również schludnego wyglądu jednostki, wdrażania jej do porządku, czystości, ładnego poru­szania się, dokładnego wykonywania swoich wytworów. Jak już wspomniano poprzednio, przyjemne otoczenie jednostki nie za­wsze może być estetyczne. W wychowaniu estetycznym należało­by zdobyć te kryteria, dzięki którym można odróżnić, kiedy oto­czenie jest estetyczne, a kiedy nie posiada tych cech. Wychowa­nie estetyczne można kształtować w sposób tylko naturalny. Nie iść na koncert wtedy, kiedy ma się wolny czas, co nie jest bez znaczenia, ale wtedy, gdy można coś wzruszającego podczas nie­go przeżyć. Muzykę trzeba poznawać w różnych ujęciach i nie hołdować tylko rock and rollowi czy innej muzyce lekkiej, ale również poznawać muzykę poważną, dorobek muzyczny własnego kraju, żeby wiedzieć, co jest naszą dumą narodową. Do odbioru koncertu każdej muzyki trzeba się przygotować. Wielką umie­jętność przygotowywania słuchacza do odbioru muzyki miał prof. Rutkowski, a jego audycje, prowadzone swego czasu w polskim radiu, gromadziły przy głośnikach nie tylko młodzież, chociaż były dla niej przeznaczone. Przygotowany odbiór utworów muzycz­nych powoduje, że są one pełniej rozumiane, lepiej odbierane i głębiej przeżywane. Również oglądanie teatralnych sztuk kla­sycznych w teatrze, bez przygotowania, nie zawsze jest łatwe i zrozumiałe przez widza współczesnego, żyjącego w innych wa­runkach i czasach niż bohaterowie sztuki, w inny sposób przeży­wający konflikty, niż oni przeżyli.