Nie zawsze łatwo jest wyjaśnić zachowanie się jednostki w róż­nych sytuacjach, chociaż wiadomo, że nie jest ono przypadkowe. Każde zachowanie jest wynikiem określonych przyczyn i ma swoje uzasadnienie. Jedną z teorii, starających się wyjaśnić przy­czyny zachowania się ludzi i zrozumieć ich postępowanie, jest teoria frustracji.

Jeśli jednostka na drodze swego działania, mającego dla niej znaczenie, napotyka przeszkodę uniemożliwiającą osiągnięcie zamierzonego celu, wtedy powstaje u niej stan frustracji. Frus­tracja nie jest procesem psychicznym, ale objawem zewnętrznym, wpływającym na reakcje emocjonalne jednostki i zmiany w jej zachowaniu. Jest to reakcja na przeszkodę wywołująca przykre stany, napięcie emocjonalne i takie formy zachowania, które po­zwolą zmniejszyć lub zlikwidować ten stan.

Zachowanie się jednostki zależy od wpływu dwu grup czynni­ków: od czynników środowiskowych i właściwości indywidual­nych jednostki. Czynniki środowiskowe działające jako bodźce wywołują odpowiednie reakcje składające się na zachowanie. Nie zawsze jednak przy zmianie bodźców reakcje jednostki również zmieniają się, co pozwala przypuszczać, że w ośrodkach nerwowych powstają trwałe reakcje i one mają wpływ na zachowanie się jednostki. Stąd w zachowaniu obser­wujemy formy trwałe.

Drugą grupą czynników są właściwości jednostki, do których należą, między innymi, potrzeby. Dążenie do ich zaspokojenia wyznacza kierunek zachowania się osobnika. Zespół potrzeb, które należy zaspokoić wpływa na to, że zacho­wanie jednostki jest względnie stałe, niezależnie od zmian sytua­cji bodźcowej. Potrzeby w tym ujęciu rozumie się jako odczuwal­ny brak czegoś, wywołujący napięcie emocjonalne u osobnika. Dąży on do uzupełnienia tego braku i zredukowania napięcia. Jego zachowanie jest ukierunkowane na zaspokojenie danej po­trzeby.

U człowieka wyróżnia się potrzeby organiczne i psychiczne, do których zalicza się indywidualne i społeczne (grupowe). Do organicznych należą: potrzeba powietrza, pokarmu, płynów, snu i inne, a do indywidualnych: potrzeba poznania, sukcesu, samo­dzielności, bezpieczeństwa itp. Do społecznych zalicza się, np. potrzebę kontaktu z innymi, potrzebę zmiany przeżyć i wrażeń oraz inne. Potrzeby organiczne uważa się za wrodzone, a psy­chiczne za nabyte w rozwoju ontogenetycznym jednostki. Nie wszystkie potrzeby psychiczne, a jest ich duża lista, występują u każdej osoby ? stąd duża indywidualizacja i zróżnicowanie potrzeb.

W zachowaniu jednostki występują trzy rodzaje elementów składowych, do których należą: pobudka ? bodźce zewnę­trzne nadające kierunek działaniu, samo działanie i cel, rozumiany jako osiągnięcie takiego stanu, który zmniejsza dzia­łanie pobudki lub ją likwiduje i rozładowuje stan napięcia emo­cjonalnego. Przy zorganizowanym działaniu nie zawsze udaje się osiągnąć zamierzony cel, ponieważ napotyka się na przeszkody. Na przykład celem danej osoby może być otrzymanie własnego mieszkania, ale od wielu lat nie może go otrzymać, gdyż trzeba je dać komuś bardziej potrzebującemu. Na drodze do własnego mieszkania pojawia się ktoś inny, utrudniający osiągnięcie za­mierzonego celu i wtedy u osoby oczekującej na mieszkanie po­wstaje stan frustracji.

Przeszkody nie pozwalające na osiągnięcie celu dzielimy na aktywne i pasywne oraz wewnętrzne i zewnętrzne. W ten spo­sób otrzymujemy cztery grupy przeszkód będących przyczyną frustracji.

Przeszkody aktywne wewnętrzne występują wówczas, gdy pojawiają się dwa lub więcej sprzecznych celów. Tego typu przeszkody powodują konflikty motywacyjne. Jedno­stka stoi przed wyborem między różnymi celami, a na żaden nie może się zdecydować. Na przykład uczeń w tym samym czasie chce przeczytać interesującą książkę i oglądać film w telewizji, a żadnej z tych czynności nie może odłożyć na czas późniejszy, lub chce kupić lody i oszczędzać pieniądze na piłkę. Konflikt mo­tywacyjny występuje wówczas, gdy nie można się zdecydować na wybór jednego z celów. O konfliktach mówimy wówczas, gdy atrakcyjność celów jest taka sama, jeden wybór przeciwstawia się innemu wyborowi, a obydwu celów nie można jednocześnie zrealizować.

Przeszkody pasywne wewnętrzne wynikają z cech psychicznych lub fizycznych jednostki i utrudniają osiąg­nięcie zamierzonego celu. Osobie, która chce występować w fil­mie brak talentu aktorskiego lub pewne braki fizyczne uniemożli­wiają realizację tych dążeń. Również, mimo starań, brak słuchu czy głosu nie pozwala na sukcesy śpiewacze. Te przeszkody pow­stają najczęściej przy rozbieżnościach między poziomem aspira­cji a brakiem możliwości do ich realizacji.

Dotąd rozpatrywano przyczyny frustracji od strony przeszkód wewnętrznych: aktywnych i pasywnych, a rozwiązanie konfliktu motywacyjnego zależało od samej jednostki. Innym rodzajem przyczyn frustracji są przeszkody zewnętrzne aktywne i pasywne.

Przeszkody aktywne zewnętrzne występują wtedy, gdy osiągnięcie celu uniemożliwiają inne osoby. Na przy­kład w pracy jednostka narażona jest na ciągłe przykrości ze strony zwierzchnika, chociaż na nie nie zasłużyła. W szkole uczeń nie może osiągnąć wyższych ocen, chociaż się o nie bardzo stara. Czasami zdarza się, że w rodzinie wielodzietnej jednym dzieciom na wszystko się pozwala, a innym nie, stąd u tych ostatnich po­wstaje stan frustracji.

Przeszkody pasywne zewnętrzne odnoszą się najczęściej do przedmiotów uniemożliwiających osiągnięcie za­mierzonego celu. Jadąc pociągiem widzimy, że się spóźnia i przy­puszczamy, że nie zdążymy na połączenie z następnym, którym musimy jechać dalej. W perspektywie mamy czekanie na następ­ny pociąg, często kilka godzin na obcej stacji. Nie możemy na to nic poradzić; jesteśmy zdenerwowani, ogarnia nas przykre uczucie bezsilności.