Czynności obronne były reakcjami osobnika spowodowanymi istniejącym stanem frustracji. Jednostka znajdująca się w stanie frustracji szuka wyjścia z niego, stosując wyżej wymienione spo­soby, które mają rozładować napięcia emocjonalne i przywrócić zachwianą równowagę psychiczną. Oprócz tych reakcji w zacho­waniu jednostki mogą występować inne, których celem jest nie­dopuszczenie do tego, by frustracja nastąpiła. Są to mechanizmy obronne, prowadzące również do zmniejszenia sta­nu napięcia emocjonalnego, przykrego dla jednostki, ale podsta­wową ich rolą jest ochrona przed nieprzyjemnym stanem fru­stracji. Z licznej grupy mechanizmów obronnych omówimy tyl­ko te, które mają podstawowy wpływ na zachowanie jednostki. Należą do nich: racjonalizacja, projekcja, przeniesienie, fantazja, identyfikacja.

Racjonalizacja jest takim sposobem zachowania, w któ­rym osoba przypisuje własnym czynnościom, nie akceptowanym społecznie, motywy akceptowane przez otoczenie, ale które w rze­czywistości nie istnieją. Na przykład: jeden chłopiec systema­tycznie bije drugiego, ale ponieważ nie jest to czynność akcepto­wana przez otoczenie wyjaśnia, że robi to dlatego, aby tamten nie bił słabszych od siebie, chociaż nie stwierdzono, aby kiedy­kolwiek to robił. Chłopiec bijący prawdopodobnie ulega prze­mocy silniejszych od siebie. Mogą to być silniejsi rówieśnicy, srogi ojciec czy starszy brat, który uważa, że z tytułu starszeń­stwa ma prawo od czasu do czasu złoić skórę młodszemu. Chło­piec nie może się silniejszym od siebie przeciwstawić i aby nie poddać się frustracji bierze odwet na słabszym od siebie, starając się swoją czynność uzasadnić racjonalnie. Racjonalizacja nie zawsze dokonuje się świadomie. Osobnicy zracjonalizowani czę­sto uważani są za pożytecznych wychowawczo, co jest oczywiś­cie błędem, gdyż oni sami wymagają opieki wychowawczej. Okre­ślenie czyjegoś postępowania nie jest możliwe bez wnikliwej ana­lizy całokształtu warunków, w jakich się znajduje, analizy jego niepowodzeń, czy podstawowych potrzeb, które nie zostały za­spokojone.

Projekcja to takie zachowanie, w którym własne cechy, najczęściej społecznie niepożądane, przypisuje się innym osobom. Osoba kłótliwa będzie wszystkich innych uważała za kłótliwych, szukających zaczepki, tylko nie siebie, zaś własne zachowanie będzie uważała za obronę przed atakiem innych. Osoba taka naj­częściej nie zdaje sobie sprawy z tego, że uprawia projekcję i uważa się za nieszczęśliwą, której otoczenie nie chce właściwie zrozumieć.

Przeniesienie występuje wówczas, gdy jednostka nie może reagować bezpośrednio na niepowodzenie i przenosi swoje reakcje niezadowolenia na inne osoby lub przedmioty. Na przy­kład: uczeń pragnie otrzymać lepszy stopień z danego przedmio­tu, ale to nie udaje mu się mimo wysiłków. Swoje niezadowo­lenie wyładowuje na przedmiotach z otoczenia lub na kolegach, dokuczając im. Tego rodzaju zachowanie usuwa stan frustracji lub nie dopuszcza do niej, ale nie prowadzi do zaspokojenia po­trzeby, która przez powyższe reakcje nie zmniejszyła się. W po­stępowaniu wychowawczym, w przypadku zetknięcia się z rea­kcją przeniesienia mniej uwagi należy zwracać na objawy, a więcej na przyczyny wywołujące dane zachowanie. Karanie za niepożądane zachowanie nie odniesie pozytywnego skutku, jeśli nie zostaną usunięte przyczyny powodujące agresję jed­nostki.

Ważnym mechanizmem obronnym przed frustracją jest ucie­czka w fantazję. Jednostka, która nie może w rzeczywis­tości zaspokoić potrzeby i osiągnąć zamierzonego celu, stara się to zrealizować w wyobraźni. Na przykład: chłopiec, który nie ma pieniędzy na najpotrzebniejsze rzeczy, opowiada kolegom, że składa na rower lub na wycieczkę. Osoba, która nie może poz­wolić sobie na spędzenie urlopu w atrakcyjnej miejscowości, ku­puje przewodniki dotyczące tej miejscowości, dokładnie je stu­diuje, aby po powrocie z urlopu opowiadać o danej miejscowości tak dokładnie, aby znajomi uwierzyli, że była tam rzeczywiście. Imponuje innym, podnosi swoją wartość w ich oczach, a że to, co opowiada jest tylko fantazją, tego nikt nie wie. Osoby, które nie cieszą się powodzeniem u płci przeciwnej i nie mają u niej żadnych sukcesów, fantazjują na temat swoich sukcesów tak su­gestywnie, że otoczenie im wierzy. Znacznie łatwiej fantazjować opisując zdarzenia z przeszłości, których nie można sprawdzić, gdyż wtedy urasta się do wielkości bohatera.

Ucieczka w fantazję dopóty jest nieszkodliwa, dopóki nie przy­nosi krzywdy innym. Jeśli natomiast ubierając się w czyny bo­hatera przywłaszcza się cudze zdobycze, aby mieć uznanie, to już nie jest w porządku; gdy opowiada się o drugiej osobie nie­prawdziwe fakty uwłaczające jej czci, to czyni się jej poważną krzywdę. Przerosty wyobraźni, ucieczka w fantazję osłabiają spo­łeczną działalność jednostki.

Jeszcze na jeden ważny mechanizm obronny należy zwrócić uwagę, to jest na identyfikację. Jest to utożsamianie się częściowe lub całkowite z osobą lub grupą społeczną i przypisy­wanie sobie ich osiągnięć. Jeśli jakaś potrzeba nie została u czło­wieka zaspokojona, a inni potrafili ją zaspokoić, to dzięki utoż­samianiu się z tamtymi redukuje się częściowo napięcie emocjo­nalne powstałe na skutek niepowodzenia. Uczeń przychodzi ze szkoły i opowiada rodzicom o swoich osiągnięciach na lekcjach. Na pytania nauczyciela odpowiadał tak dobrze, że został pochwa­lony i otrzymał bardzo dobrą ocenę. Tymczasem fakty wyglądały zupełnie inaczej; ocenę i pochwałę otrzymał jego kolega, opo­wiadający zaś nie umiał lekcji, otrzymał więc stopień niedosta­teczny i naganę. Niepowodzenie jakie go spotkało jest przykre i wywołuje silne napięcie emocjonalne, ale identyfikując się z ko­legą i przypisując sobie jego osiągnięcia, redukuje w pewnym stopniu przykre przeżycia.